Για να επικοινωνήσουν οι μέλισσες χορεύουν. Τρεις χορούς. Τον κυκλικό αν το νέκταρ βρίσκεται κοντά στην κυψέλη. Το σειστό, όταν βρίσκεται μακριά, που πληροφορεί για απόσταση και κατεύθυνση. Και το χορό των δονήσεων για να ελεγχθεί η ποσότητα που μεταφέρεται στη κυψέλη.

Μια κατσαρίδα γεννά ζωντανά μικρά. Πριν γεννηθούν τα φροντίζει, θρέφοντάς τα με υγρή έκκριση πλούσια σε πρωτεΐνες, υδατάνθρακες και λίπη. Γάλα κατσαρίδας κι αυτά το «βυζαίνουν». Superfood κάποιοι λένε.

Θαυμαστή η μετανάστευση χιλιάδων χιλιομέτρων, σπασμένη σε γενιές, της πεταλούδας μονάρχης πάνω από τις στεριές και τις ακτές του Νέου Κόσμου.

Στη Μαδαγασκάρη κρατούν για κατοικίδιο κατσαρίδα που φτάνει τα 8 εκατοστά σε μήκος και που τσιρίζει αν ενοχληθεί.

Ιδιαίτερες και αλλόκοτες οι ιστορίες των εντόμων. Τις χρωματίζουμε σύμφωνα με τα δικά μας, ανάλογα με τις δικές μας προσλαμβάνουσες. Ο κανόνας, τα έντομα ανατριχίλα.

Η μέλισσα είναι όμορφη, το ίδιο οι συμβολισμοί της. Όμορφες και οι πεταλούδες. Χρυσόμυγα δεμένη σε κλωστή το καλοκαίρι; – όμορφη κι αυτή. Ο τζίτζικας; – ζει κι ο ήλιος βασιλιάς. Αλλά κατσαρίδα μέσα στο σπίτι; – όχι, αυτή δεν πρόκειται να ζήσει. Οι εξαιρέσεις επιβεβαιώνουν την απέχθεια, τον κανόνα. Απέχθεια καθώς η βιολογία και η συμπεριφορά των εντόμων είναι μακριά από τα δικά μας και που, ανακλαστικά, γίνεται εντονότερη όταν επισημανθούν ομοιότητες (όπως το «γάλα»). Ελάχιστες οι εξαιρέσεις.

Ο Edward Gibbon, Άγγλος ιστορικός του 18ου αιώνα, ύμνησε την Αγία Σοφία ως έργο που ξεπερνά τον άνθρωπο και μοιάζει θείο δημιούργημα. Έγραψε «…ωστόσο, πόσο βαρετό είναι το τέχνασμα, πόσο ασήμαντος ο κόπος, αν συγκριθεί με τη μορφή του πλέον σιχαμερού εντόμου που έρπει στην επιφάνεια του ναού!». Ήθελε προφανώς να μετριάσει την ύβρη και σύγκρινε τα ανθρώπινα με το πλέον ταπεινό θείο έργο, επισημαίνοντας ότι το απεχθέστερο δημιούργημα του Θεού υπερβαίνει σε μεγαλείο την Αγία Σοφία. Δεν εκπλήσσει που διάλεξε έντομο ως το απεχθέστερο δημιούργημα.

Σε όποιον ενδιαφέρεται για τα έντομα, αναγκαία η ματιά του ένθερμου συνηγόρου της ύπαρξής τους, του βιολόγου E. O. Wilson, καθηγητή στο Harvard και συγγραφέα σημαντικών βιβλίων, όχι μόνο για τ’ αγαπημένα του μυρμήγκια αλλά και για την ανθρώπινη φύση και τον πολιτισμό – δυο φορές βραβευμένου με Pulitzer.

Ο Wilson περιγράφει τα έντομα όχι με βάση ανθρωποκεντρική απέχθεια ή συμπάθεια, αλλά με αριθμούς και δεδομένα. Με αφορμή μια έκθεση για τα ασπόνδυλα στον Εθνικό Ζωολογικό κήπο των ΗΠΑ έγραψε το 1987 κείμενο – μανιφέστο για τη σημασία των αρθροπόδων, της αντιπροσωπευτικότερης συνομοταξίας των ασπόνδυλων (στην οποία συμπεριλαμβάνονται τα έντομα). Υπογραμμίζει ότι το μικρό μέγεθός τους, να χωρούν σε κάθε διαθέσιμη μικροσκοπική κόγχη, και η αρχαιότητά τους είναι οι λόγοι για την ποικιλία και τα μεγέθη των πληθυσμών τους. Και όσο πιο μικρός και πολυάριθμος είσαι στο οικοδόμημα της ζωής, τόσο πιθανότερο να βρίσκεσαι στη βάση του έχοντας σημαντικό ρόλο στο στήριγμα. Αποκαλυπτικοί οι αριθμοί: Ένα εκατομμύριο είδη εντόμων έχουν μέχρι στιγμής ταξινομηθεί συγκριτικά με 5.416 θηλαστικών. Ο Wilson σημειώνει ότι αν τα ασπόνδυλα εξαφανίζονταν θα χάνονταν μαζί τους θηλαστικά, πτηνά, ερπετά, αμφίβια ψάρια. Κατάρρευση σε λίγους μήνες, μαζί και ο άνθρωπος, μαζί τα ανθοφόρα φυτά που χρειάζονται έντομα για επικονίαση, μαζί τα δάση. Η γη θα σάπιζε, βορά σε μύκητες οι οποίοι, ύστερα από αρχική έκρηξη του αριθμού τους, θα εξαφανίζονταν επίσης. Γη κληρονομιά βακτηρίων, των αρχικών της ενοίκων. Ζοφερή εικόνα.

Προφητικός ο Wilson, γρουσούζης ταυτόχρονα. Λίγα χρόνια μετά την προειδοποίηση, νοητική μάλλον άσκηση, υπήρξαν οι πρώτες αναφορές για μειώσεις στους αριθμούς των εντόμων. Αρχικά, τη δεκαετία του 1990, παρατηρήθηκαν μειώσεις στους επικονιαστές. Κάποια χρόνια μετά, στη Μεγάλη Βρετανία, στις νυχτοπεταλούδες. Ακολούθησαν οι πυγολαμπίδες.

Κάπως τυχαία αυτά, κλισέ σαν εισαγωγική σκηνή σε ταινία του Σιάμαλαν. Αλλά οι Γερμανοί, πάντα συστηματικοί, συγκέντρωσαν στοιχεία τριών δεκαετιών σε 63 προστατευόμενες περιοχές της χώρας τους. Χρησιμοποιώντας παγίδες διαπίστωσαν μείωση κατά 76% της βιομάζας των ιπτάμενων εντόμων σε περίοδο 27 ετών (τα καλοκαίρια το ποσοστό έφτασε το 82%). Το 76% της βιομάζας των εντόμων είναι αναμφίβολα ανησυχητικό ποσοστό, όταν η βιομάζα στηρίζει την τροφική αλυσίδα. Τάξη μεγέθους της προειδοποίησης του Wilson, πιθανά να πλησιάζει κατώφλι κλιμάκωσης και κατάρρευσης, εφόσον δεν αναστραφεί. Το ανησυχητικό της μελέτης είναι ότι δεν αποτελεί σημειακή καταγραφή μείωσης πληθυσμών συγκεκριμένων ειδών εντόμων αλλά συστηματική αποτύπωση της κατάστασης της συνολικής βιομάζας πολλών ειδών σε χρονική συνέχεια ετών.

Η μείωση καταγράφηκε σε θέσεις προστασίας. Δεν έχουμε ιδέα τι συμβαίνει έξω από αυτές, στις υπόλοιπες εκτάσεις, στην πλειοψηφία. Άγνοια για τις πιθανές αιτίες. Αλόγιστη, μαζική χρήση φυτοφαρμάκων σε κλίμακα μεγαλύτερη της ασφάλειας που εγγυήθηκαν οι δοκιμές τους; Αποψίλωση δασών με τα μωσαϊκά ενδιαιτημάτων, τα απαραίτητα για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας; Μέγεθος των εκτάσεων που για χρόνια δεσμεύσαμε σε μονοκαλλιέργειες; Καιρικά φαινόμενα, κλίμα; Όλα εικασίες.

Η κατάσταση συνεχίζει. Στις δυτικές ακτές των ΗΠΑ διαπιστώθηκε πτώση στους αριθμούς της πεταλούδας μονάρχης, σε ποσοστό που φτάνει το 99,4% των πληθυσμών του 1980.

Επιλεκτική η σχέση που έχουμε με τη φύση, αφήνουμε όσα μας αρέσουν, τα βολικά, κρατάμε τα ευχάριστα και «όμορφα». Προσπάθειες διατήρησης του βιοτικού περιβάλλοντος που έδρασαν θετικά στην κοινή γνώμη ενίσχυσαν τη φιλτραρισμένη εικόνα, επικεντρωμένες σε αυτό που ονομάζουμε χαρισματική γιγαντοπανίδα. Είδη που μέσα στην αγριάδα τους παραμένουν όμορφα και συμπαθή. Η αρκούδα, η φώκια, ο λύγκας, η θαλάσσια χελώνα, ο γυπαετός, η νανόχηνα… (κάποια ελληνικά παραδείγματα). Άριστοι πρεσβευτές, φτιάχνουν λούτρινα ζωάκια και σμιλεύουν συνειδήσεις. Η επιλεκτική ματιά όμως έχει συχνά καθορίσει με παραμορφωτικό τρόπο τις προτεραιότητες. Έχω αναφερθεί σε αυτόν τον περιορισμό, στο ότι ζητούμε σχέση ομορφιάς με τη φύση ενώ ισορροπία είναι η ολοκληρωμένη σχέση γοητείας – ομορφιά, δέος, φόβος, οργή, σεβασμός, έλξη, αγάπη. Χαρακτηριστικό της συνειδητά περιορισμένης για επικοινωνιακούς λόγους ματιάς είναι και το όνομα σημαντικής αμερικανικής οργάνωσης για τη διατήρηση των ασπονδύλων: Χerces Society από το όνομα εξαφανισμένης πεταλούδας που ζούσε στις αμμοθίνες των ακτών του Σαν Φρανσίσκο. Με αναζήτηση γρήγορα καταλήγω σε λίστα με απειλούμενες σαραντοποδαρούσες και χιλιοποδαρούσες (όχι από φυματίωση ή μηνίσκο).

Η αντικειμενική ματιά, από απόσταση δίχως συναίσθημα, στο σύνολο της πυραμίδας – και στη βάση και στις κορωνίδες – είναι η αναγκαία. Και δεν στερείται γοητείας. Είναι αίνιγμα, πραγματικά, αυτό που συμβαίνει με τους μειωμένους αριθμούς των εντόμων. Δεν γνωρίζουμε ενόχους, δεν γνωρίζουμε καν αν οι μειώσεις αφορούν όλα τα είδη των εντόμων. Έχουμε όμως μια ιδιαίτερα ανησυχητική, τεράστια μείωση της συνολικής βιομάζας των ιπτάμενων εντόμων σε μια χώρα. Η λογική λέει ότι αυτό δεν πρέπει να έχει συμβεί αποκλειστικά στη Γερμανία. Έχουμε επίσης και δραματικές πτώσεις στους πληθυσμούς εντόμων σε άλλες χώρες. Είμαστε πιθανά αντιμέτωποι με ένα πρόβλημα, το οποίο αν όντως υφίσταται σε παγκόσμια κλίμακα και στις συνολικές διαστάσεις που διαπιστώθηκαν στη Γερμανία, οι θεωρητικές προβλέψεις μιλούν για κλιμάκωση και γενικευμένες επιπτώσεις. Εκεί θα έχουμε, δυστυχώς, θέμα. Το ζήτημα πρέπει να διερευνηθεί με γνώμονα το ειδικό βάρος της σοβαρότητας που του είχε δώσει ο Wilson και, δυστυχώς, με το εκ των πραγμάτων βάρος της αδιαφορίας, του ανασηκώματος των ώμων με σιχασιά, της κοινής γνώμης.

Ελπίζω τα αποτελέσματα της διερεύνησης να διασκεδάσουν τους φόβους, να είναι λάθος ο συναγερμός. Αλλά για κάθε τι υπάρχει αιτία.