Στον απόηχο της διαφήμισης της Gillette, που έφερε πάλι στο προσκήνιο τις συζητήσεις για την «τοξική αρρενωπότητα», διαβάζω στο περιοδικό της Αμερικάνικης Ψυχολογικής Εταιρείας (APA) για τις κατευθυντήριες γραμμές προς ψυχολόγους για τη διαχείριση των θεμάτων που αφορούν αγόρια και άνδρες. Σημειώστε ότι, εδώ, η «τοξική αρρενωπότητα» γίνεται «παραδοσιακή». Το πρόβλημα είναι λοιπόν η «παραδοσιακή αρρενωπότητα». Ποια είναι η κεντρική ιδέα των συγκεκριμένων γραμμών; «Η παραδοσιακή αρρενωπότητα—που χαρακτηρίζεται από στωικότητα, ανταγωνιστικότητα, κυριαρχία, και επιθετικότητα—είναι, στο σύνολό της, επιβλαβής». Το συγκεκριμένο κείμενο, που δεν προορίζεται για το ευρύ κοινό αλλά για τους επαγγελματίες του κλάδου, δέχτηκε επίθεση από συντηρητικά μέσα όπως εδώ. Δεν είμαι ψυχολόγος και άρα θα ήταν αφελές να αξιολογήσω τις συγκεκριμένες κατευθυντήριες γραμμές. Δεν θα αρνηθώ όμως τον ρόλο του σχολιαστή.
Η ουσία της κριτικής απέναντι σε αυτές τις οδηγίες συνοψίζεται στα εξής ερωτήματα: πώς θα αντιμετωπιστεί αυτή η «παραδοσιακή – τοξική αρρενωπότητα» χωρίς να ευνουχιστούν όχι μόνο οι άνδρες αλλά και οι γυναίκες από τα ενάρετα στοιχεία αυτής της αρρενωπότητας; Πώς θα συγκεραστούν, σε ένα υβρίδιο, συμπεριφορές που υπαγορεύουν κατ’ αποκοπή, ανάλογα των περιστάσεων, επιθετικότητα σε ένα περιβάλλον και πασιφισμό σε ένα άλλο; Χωρίς να θέλω να υποστηρίξω ότι η απάντηση στα ερωτήματα αυτά είναι απλή, οι κατευθύνσεις προς τις οποίες σπρώχνουν κάποιοι συντηρητικοί σχολιαστές τις απαντήσεις τους φαντάζουν λίγο απλοϊκές όταν δίνουν έμφαση στη σημασία που έχει η σωματική ρώμη που, ομολογουμένως, τείνει να φθίνει στους μιλένιαλς. Το σκεπτικό των επικριτών, σε γενικές γραμμές, είναι ότι η παραδοσιακή – τοξική αρρενωπότητα είναι απαραίτητη γιατί η απουσία της, και κατά συνέπεια η απουσία των ενάρετων στοιχείων της, θα μας κοστίσει περισσότερο. Το πρόβλημα γίνεται αντιληπτό όταν συνειδητοποιήσει κάποιος ότι η παραδοσιακή αρρενωπότητα είναι μία και ατόφια. Δεν έχει στοιχεία που τα διαβάζουμε ως επιβλαβή, και, άλλα, που τα θεωρούμε ενάρετα. Στωικότητα, ανταγωνιστικότητα, κυριαρχία, επιθετικότητα. Τα τέσσερα αυτά βασικά στοιχεία που δίνει στο κείμενο της η ΑΨΕ συνοψίζουν και καλύπτουν επαρκώς την έννοια. Ενάρετα θεωρούμε όλα αυτά τα στοιχεία στις σωστές δόσεις, τις κατάλληλες στιγμές. «Η ίδια σκληρή συμπεριφορά που μπορεί να σώσει τη ζωή ενός στρατιώτη στο πεδίο της μάχης, δύναται να την καταστρέψει (τη ζωή) στο περιβάλλον μιας ερωτικής σχέσης ή στον ρόλο του πατέρα», αναφέρει το κείμενο στην ενότητα που μιλάει για το πώς θα πρέπει να διαχειριστούν τα ενάρετα κομμάτια της αρρενωπότητας. «Ο θεραπευτής δύναται να ενθαρρύνει τους άνδρες να αποβάλλουν τις επιβλαβείς – τοξικές ιδεολογίες της παραδοσιακής αρρενωπότητας (σεξισμό, βία) και να βρουν την ελαστικότητα των εν δυνάμει θετικών στοιχείων της (θάρρος, ηγετικές ικανότητες)». Το πώς ακριβώς θα επιτευχθεί αυτός ο διαχωρισμός παραμένει άγνωστο καθότι ακόμη και το κείμενο της ΑΨΕ παραδέχεται ότι «[…] δεν έχει γίνει ακόμη συστηματική μελέτη για την καταγραφή και αποτύπωση, σε μια νέα κλίμακα, των θετικών στοιχείων της αρρενωπότητας, αλλά και του βαθμού προσήλωσης της κοινωνίας προς αυτά».
Είναι πραγματικά εντυπωσιακό ότι η περιγραφή του διαχωρισμού των στοιχείων της παραδοσιακής αρρενωπότητας σε ενάρετα και επιβλαβή, και κυρίως η ανάκληση και αποθήκευσή τους, σε πραγματικό χρόνο, ανάλογα με τις περιρρέουσες συνθήκες και καταστάσεις στις οποίες δύναται να βρεθεί το αρσενικό αρχίζουν και θυμίζουν, από την ανάποδη, σκηνικά λίγο πολύ βγαλμένα από επιστημονική φαντασία (The Bourne Identity, The Manchurian Candidate). Είναι σα να επιθυμούμε, επειδή οι συνθήκες άλλαξαν, να επανασχεδιάσουμε τα καλούπια γαλούχησης γενεών και γενεών αρρένων που φαίνεται ότι δεν κατάφεραν, από μόνοι τους, να εγκλιματιστούν στις απαιτήσεις της εποχής. Πεποίθησή μου είναι ότι η κοινωνία αποπειράται να απεκδυθεί το μέγα δίλημμα: να πρέπει να αποφασίσει ποιους ακριβώς θα “θυσιάσει” ανάλογα με το πού θεωρεί ότι γέρνει η πλάστιγγα. Θα επιλέξει να θυσιάσει μέλη της (άνδρες) που θα έχουν γαλουχηθεί με τα νέα πρότυπα αρρενωπότητας, και άρα θα θυσιαστούν στο βωμό μιας ξαφνικής αναταραχής που θα απαιτεί επιτακτικά τα παλιά, ξεπερασμένα, βάρβαρα ένστικτα, ή θα συνεχίσει να θυσιάζει μέλη της (γυναίκες) που περιστασιακά θα θυματοποιούνται από τοξικούς άρρενες που θα παραβιάζουν όλο και πιο συχνά τις διαρκώς συρρικνούμενες γραμμές των ορίων της ανοχής προς τα τοξικά, αλλά απαραίτητα, θέλγητρά τους που δεν δύναται να μπορούν να παραμένουν για πάντα εν υπνώσει;
Ας τελειώσω με ένα απόσπασμα από τον περίφημο μονόλογο του Συνταγματάρχη Κουρτζ, στο «Αποκάλυψη Τώρα» τού Κόπολα (βίντεο εδώ, κείμενο εδώ). Όποιος έχει δει την ταινία θα θυμάται πολύ καλά την αίσθηση που αποκομίζει ο θεατής καθώς παρακολουθεί, καθηλωμένος, τον διάπλου του ποταμού μέσα στην ασιατική ζούγκλα προς αναζήτηση του Συνταγματάρχη Κουρτζ. Θα θυμάται ο θεατής όλα αυτά τα στοιχεία που ενδύουν τον Συνταγματάρχη Κουρτζ με τον μανδύα της αντιφατικής περσόνας που από υπόδειγμα αξιωματικού, κάποια απροσδιόριστη στιγμή, μεταμορφώνεται σε έναν αινιγματικό, μονήρη, γκουρού πέρα και πάνω από στρατιωτικές και πολιτικές ταξινομίες. Ολόκληρη η ταινία όμως συνιστά πρελούδιο προς αυτό τον μονόλογο που συνοψίζει σε μερικές γραμμές όχι μόνο το δράμα αλλά και το σταυροδρόμι της μεταμόρφωσης του Συνταγματάρχη Κουρτζ: Αφηγείται ο Κουρτζ, στον χαρακτήρα που ενσαρκώνει ο Μάρτιν Σιν, ένα περιστατικό από τον πρώτο καιρό που βρισκόταν στο Βιετνάμ και μιλάει για μια ημέρα που πήγαν οι στρατιώτες των Ειδικών Δυνάμεων σε ένα χωριό για να εμβολιάσουν τα παιδιά κατά της πολιομυελίτιδας. Λέει ο Κουρτζ ότι αφού τελειώσαν και αποχώρησαν, τους πρόφτασε στο δρόμο ένας γέρος χωρικός που έκλαιγε. Όταν μετά από προτροπή του επέστρεψαν στο χωριό, αντίκρισε, λέει ο Κουρτζ, το αποτρόπαιο θέαμα: τη σωρό των μικρών παιδικών χεριών που οι βιετναμέζοι στρατιώτες είχαν ακρωτηριάσει.
«Έκλαψα σαν γιαγιά. Ήθελα να ξεριζώσω τα δόντια μου. Αλλά θέλω να το θυμάμαι. Δε θέλω ποτέ να το ξεχάσω. Και τότε συνειδητοποίησα, σα να με είχε χτυπήσει ένα διαμάντι, μια διαμαντένια σφαίρα στο μέτωπο. Και αναλογίστηκα, Θεέ μου, τη διάνοια όλου αυτού του σκηνικού. Την ιδιοφυΐα. Τη θέληση που απαιτείται για κάτι τέτοιο. Τέλειο, αυθεντικό, ολοκληρωμένο, κρυστάλλινο, ανόθευτο. Και τότε συνειδητοποίησα ότι ήταν πιο δυνατοί από εμάς. Γιατί μπορούσαν να ανεχθούν ότι αυτοί που το έκαναν αυτό δεν ήταν τέρατα. Ήταν άνδρες, μια εκπαιδευμένη δράκα, αυτοί οι άνδρες που πολεμούσαν με την καρδιά τους, που είχαν οικογένειες, που είχαν παιδιά, που ήταν γεμάτοι αγάπη, αλλά είχαν το σθένος, το σθένος, να πράξουν κάτι τέτοιο. Αν είχα δέκα μεραρχίες τέτοιων ανδρών τα βάσανα μας εδώ πέρα θα είχαν τελειώσει πολύ σύντομα. Χρειάζεται να έχεις άνδρες που είναι ηθικοί, και, την ίδια στιγμή, που έχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν τα πρωτόγονα ένστικτά τους για να σκοτώνουν χωρίς συναίσθημα, χωρίς πάθος, χωρίς κρίση, χωρίς κρίση. Γιατί είναι η κριτική ικανότητα που μας νικάει».
Η Αμερικάνικη Ψυχολογική Εταιρεία, λοιπόν, που ανακοινώνει για πρώτη φορά κατευθυντήριες γραμμές για αγόρια και άνδρες, αποπειράται να κρίνει για να βρει απαντήσεις και κυρίως να δώσει λύσεις. Το αν θα ηττηθεί, παραμένει άγνωστο.
