Μου αρέσουν τα prequels, οι ταινίες που αναφέρονται στην αρχή, στη γένεση ενός κινηματογραφικού σύμπαντος κατοικημένου από ήρωες, καθένας με τις περιπέτειές του, που με κάποιον τρόπο συνδέονται μεταξύ τους. Τα prequels φωτίζουν τον τρόπο αυτό. Καθώς λοιπόν η διάθεση των περισσοτέρων μας παραμένει θαλασσινή, είτε πρακτικά, είτε με το νου, για σήμερα ένα prequel που συνδέει πολλές από τις αναφορές μου μέσα απ’ αυτήν τη σελίδα. Κι όχι μόνο. Μεταξύ άλλων συνδέει το σπήλαιο στο Φράνχθι με τον Όμηρο, την Κλεοπάτρα, τον Κανάρη τον μπουρλοτιέρη, τα πλοία με τους στοιβαγμένους δύσμοιρους των ημερών μας, τα σέλφι των παραλιών μας.
Αν ο Ridley Scott ονόμασε το δικό του prequel Προμηθέας, αυτό θα μπορούσε να ονομαστεί Άτλαντας.
Πάμε στο 1970, όταν το αμερικανικό ερευνητικό σκάφος Glomar Challenger έπλευσε στη Μεσόγειο με σκοπό τη μελέτη του πυθμένα της. Τα αποτελέσματα των γεωτρήσεων έκρυβαν εκπλήξεις. Πολλά από τα δείγματα των στρωμάτων του βυθού περιείχαν εβαπορίτες, κρυσταλλικά ιζηματογενή πετρώματα που γεννιούνται από εξάτμιση νερού γεμάτο με ορυκτά σε διάλυση. Οι πυρήνες των γεωτρήσεων περιείχαν αλάτι που καθόταν πάνω σε γύψο, απόδειξη ότι υπήρξε εξάτμιση τεράστιων ποσοτήτων θαλασσινού νερού. Κάτω από το γύψο οι γεωτρήσεις χτύπησαν ασβεστόλιθο. Επιπρόσθετα, η κατανομή των δειγμάτων στους βυθομετρικούς χάρτες ακολουθούσε πατέντα. Οι γεωτρήσεις κοντά στη στεριά, στα αβαθή, έπιαναν μόνο ασβεστόλιθο, στα πιο ανοικτά γύψο πάνω απ’ τον ασβεστόλιθο και μέσα, στα βαθιά, αλάτι πάνω από τ’ άλλα δύο στρώματα. Χοντρικά, για να κατανοηθεί, επρόκειτο για ομόκεντρους κύκλους στους βυθούς, κάτω απ’ τα πελάγη της Θάλασσας, στο κέντρο τους αλάτι. Αυτό δεν ήταν πρωτόγνωρο, ήταν χαρακτηριστικές ακολουθίες πετρωμάτων που υποδήλωναν την ύπαρξη κλειστών θαλασσών στις οποίες με το χρόνο το νερό έγινε ατμός, αδειάζοντας τα ορυκτά συστατικά. Το συμπέρασμα εντυπωσιακό. Πριν από 5 με 6 εκατομμύρια χρόνια, στο τέλος της Εποχής του Μειόκαινου, η Μεσόγειος ξεράθηκε κι ο βυθός της μετετράπη σε μια τεράστια, χαμηλή έρημο. Το συμβάν ονομάστηκε η “Κρίση Αλατότητας του Μεσσηνίου” από το όνομα της τελικής βαθμίδας του Μειόκαινου.
Μητέρα της Μεσογείου η Τηθύς, ο αχανής ωκεανός. Καθώς οι ήπειροι μετακινήθηκαν μεταβαλλόμενες στην τεκτονική σκακιέρα, Ευρώπη, Ασία, Αραβία κι Αφρική κύκλωσαν τη Μεσόγειο κι άρχισαν να τη στραγγαλίζουν, στενεύοντας τις συνδέσεις της, πρώτα απ’ τον Ινδικό και στη συνέχεια από τον Ατλαντικό. Κάποια στιγμή στο παιχνίδι μπαίνει ένας μακρινός παίκτης, η Ανταρκτική, με το τηλεχειριστήριο, όταν στην επιφάνειά της άρχισαν να επεκτείνονται δραστικά τα παγοκαλύμματα που είχαν πρωτοδημιουργηθεί εκεί κάποιες δεκάδες εκατομμύρια χρόνια πριν. Ο πάγος έκλεβε μέσω μετεωρολογικών συστημάτων νερό που εξατμίζονταν από τους ωκεανούς του κόσμου, χαμηλώνοντας τη στάθμη τους.
Η παγκόσμια μείωση του όγκου του θαλασσινού νερού ξαλάφρωσε τους βυθούς, με αποτέλεσμα το ανασήκωμά τους σε βαθμό που εξαρτήθηκε από τοπικές συνθήκες και τοπογραφία (η ισοστατική ανάκαμψη των γεωλόγων). Στην ευρύτερη περιοχή του Γιβραλτάρ συνέβη ανύψωση του πυθμένα και δημιουργία ισθμού που απομόνωσε τη Μεσόγειο απ’ τον Ατλαντικό καθώς το νερό της κλειστής θάλασσας συνέχιζε να μειώνεται γοργά από την ισχυρή εξάτμιση. Βοηθούσαν και οι κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούσαν σ’ εκείνα τα γεωγραφικά πλάτη. Τα ποτάμια με τις εκβολές στις ακτές της δεν προλάβαιναν να γεμίζουν το έλλειμμα. Η επιφάνεια του νερού σε συρρίκνωση και ό, τι απέμενε ολοένα πιο αλμυρό, δηλητήριο. Αυτό μαρτυρούν απολιθώματα μικροσκοπικών πρωτόζωων στον ασβεστόλιθο, δείκτες της καταστροφικής αύξησης της αλατότητας.
Χίλια χρόνια κράτησε το στέγνωμα που έδωσε συνολικό όγκο εβαποριτών που ξεπερνά το εκατομμύριο κυβικά χιλιόμετρα. Το αλάτι της γης.
Στα βιβλίο των στρωμάτων του βυθού γράφτηκε η αλλαγή. Ενώ οι ασβεστόλιθοι περιέχουν απολιθώματα θαλάσσιας πανίδας με ατλαντικές και σπανιότερα με ινδοειρηνικές συγγένειες, ελάχιστα ίχνη ζωής κρύβουν οι εβαπορίτες, όπως άλγη ή αυγά από μικρά αρθρόποδα, από γαριδούλες. Ταυτόχρονα έχει αποτυπωθεί και μια συνεχής διακύμανση της αλατότητας μέσω απολιθωμάτων νυμφών αρθροπόδων και διατόμων (μονοκύτταρων φυκών) εντοιχισμένων σε μάργες, αργιλο-ασβεστολιθικών πετρωμάτων που σχηματίστηκαν ανάμεσα στους εβαπορίτες. Το αξιοσημείωτο είναι ότι τα απομεινάρια της ιχθυοπανίδας στις μάργες επισημαίνουν ανθεκτικά στο πολύ αλμυρό νερό είδη, παλαιαρκτικής, βόρειας συγγένειας, που απαντώνται σε ιζήματα στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Μια πιθανή εξήγηση είναι η παροδική εκτροπή της ροής του Δούναβη που βρήκε ξεκούραστη διέξοδο προς το χαμηλό επίπεδο της Μεσογείου.
H πτώση της θαλάσσιας στάθμης εξώθησε τα ποτάμια να σκάψουν βαθιά φαράγγια τα οποία στις εκβολές έφτασαν βάθος μέχρι και 500 μέτρα κάτω από τη σημερινή στάθμη. Ανάλυση γύρης σε δείγματα από το βυθό του Τυρρηνικού Πελάγους φανερώνουν έλη σε υψόμετρα μείον 1500 μέτρα με αλόφυτα – φυτά της αρμύρας, των τοξικών εδαφών. Πιο κάτω, σεληνιακά φαράγγια σε βάθος μείον 2700. Στα βουνά που ορθώνονταν πάνω από πεδιάδες και χάσματα υπήρχαν πευκόφυτα δάση και στα ψηλά έλατα. Ουράνια νησιά.
Η αφιλόξενη γη βάσταξε για 270 χιλιάδες χρόνια. Πριν από 5,3 εκατομμύρια χρόνια οι πάγοι της Ανταρκτική υποχώρησαν, η στάθμη της θάλασσας υψώθηκε κι ο λαιμός στο Γιβραλτάρ, το φράγμα που αναχαίτιζε τον Ατλαντικό από την καψαλισμένη μακριά κοιλάδα στα ανατολικά έσπασε, ίσως βοήθησαν και τεκτονικές αιτίες. Το νερό ξεχύθηκε προς την κρυμμένη έρημο κυλώντας σε μια φαρδιά κατηφόρα, χιλιόμετρα το πλάτος της, νερά που έτρεχαν με ορμή 300 χιλιομέτρων την ώρα, παροχές 100.000.000 m3/s, τρεις φορές ο Αμαζόνιος, σκάβοντας κανάλι μήκους 200 χιλιομέτρων, ανεβάζοντας τη στάθμη με ρυθμό έως και 10 μέτρα τη μέρα.
Τα τελευταία πέντε εκατομμύρια χρόνια πλειοκαινικά και τεταρτογενή ιζήματα, συνολικού πάχος πάνω από 100 μέτρα έθαψαν τους μειοκαινικούς εβαπορίτες. Ιζήματα που κατέγραψαν το τελευταίο κεφάλαιο της ζωής της Μεσογείου.
Πρώτο έφτασε το πλαγκτόν, γρήγορα ακολούθησαν τα ψάρια και στο τέλος νωθροί βενθόβιοι οργανισμοί. Η νέα ιχθυοπανίδα της Μεσογείου προήλθε απ’ αυτήν του Ατλαντικού και η φτώχεια της, το copy paste της, ο περιορισμένος ενδημισμός της φανερώνει την πρόσφατη μαζική επιστροφή της ζωής στη λεκάνη. Αρκετά από τα λίγα ενδημικά γένη ανέχονται μεγάλο εύρος αλατότητας και συγγενεύουν με τα απολιθώματα στα ιζήματα του Μεσσηνίου, πριν τον επαναπλημμυρισμό.
Πρόσφατα, πριν ένα γεωλογικό λεπτό, είχαμε εισβολείς από τον Ινδικό μέσω του Σουέζ.
Όσον αφορά στη χερσαία πανίδα που είχε φτάσει στα βουνά, τα σημερινά νησιά, διασχίζοντας την ξηρά που ήταν κάποτε ο βυθός, ο ανταγωνισμός επιβίωσης κατέληξε σε νανισμό των μεγάλων ειδών και σε γιγαντισμό των μικρότερων. Έχω αναφερθεί στους πυγμαίους ελέφαντες και ιπποπόταμους που ζούσαν σε Κρήτη και Κύπρο. Υπήρξαν επίσης και τεράστια τρωκτικά, όπως ποντικοί στη Μάλτα και στη Σικελία. Απόγονοι των πλασμάτων αυτών επιβίωσαν μέχρι το πρόσφατο γεωλογικό παρελθόν.
Υπάρχουμε δίπλα στη Θάλασσα, η ζωή μας, η ταυτότητά μας έχει καθοριστεί από αυτήν. Σύντομη, συγκριτικά, η ιστορία της και το ίδιο σύντομο προμηνύεται το μέλλον της. Σφηνωμένη σε μέγγενη τριών ηπείρων που ολοένα κλείνει, η Μεσόγειος δεν θα αντέξει περισσότερο από 10 εκατομμύρια χρόνια. Αν όμως βγάλουμε δική μας μεζούρα, πολλές γενιές ανθρώπου χωρούν στα 10 εκατομμύρια. Ευθύνη η επίγνωση ότι είμαστε ικανοί σε μια δική μας γενιά να καταστρέψουμε την κάθε ψαριά της Μεσογείου. Ευθύνη που εκτός από διαχρονική είναι παγκόσμια, δεμένη, όπως το φετινό καλοκαίρι, με σχοινιά στη Σιβηρία από τη μία και στον Αμαζόνιο απ’ την άλλη. Σχοινιά σαν εκείνα που ένωσαν την τύχη της Μεσογείου με την Ανταρκτική.
Πολύ πριν το ανθρώπινο lifestyle που τα θέλει όλα – και διακοπές με αστακομακαρονάδα και zero carbon footprint σε ιστιοπλοϊκά.
Ευγνωμοσύνη σήμερα για την παράταση ζωής της Μεσογείου με μετάγγιση από τον Άτλαντα. Τίποτα δεν είναι δεδομένο.
