Our first hero is dressed up like a big owl. And God says, “I gifted you the ability to make fantastic inventions. And what did you do with this amazing talent?” – Watchmen
Στη διάρκεια της καριέρα της η Lynn Margulis (1938 – 2011) υποστήριζε ότι η συμβίωση δεν αποτελεί ιδιαιτερότητα στο σύνολο της ζωής. Δεν είναι εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα του δαρβινικού ανταγωνισμού για επικράτηση των αποτελεσματικά προσαρμοσμένων στις περιβαλλοντικές απαιτήσεις ατόμων. Οργανισμοί όπως οι λειχήνες (όπου συμβιώνουν κυανοβακτήρια με μύκητες) ή τα κοράλλια (συμβίωση ζωοξανθέλων – φύκη κι αυτές – με πολύποδες) δεν συνιστούσαν γραφική μειονότητα για τη βιολόγο Margulis. Το 1967 ανέδειξε την ουσιαστική σημασία της παρουσίας χλωροπλαστών και μιτοχονδρίων στα ευκαρυωτικά κύτταρα (αυτά με πυρήνα), απογόνους συμβιωτικής συγχώνευσης στην πορεία της ζωής μονοκυττάρων οργανισμών πριν δύο δισεκατομμύρια χρόνια. Πετυχημένο επιχείρημα που θριάμβευσε με τη δημιουργική έκρηξη των πολυκυττάρων οργανισμών.
Η ισχύς στην ένωση, το μέλλον στη συμβίωση.
Με τη Margulis η συμβίωση συνδέθηκε με το κοινωνικό κλίμα της εποχής. Η άνθιση τη μοριακής βιολογίας, η διαπίστωση ότι μικροοργανισμοί σμίλεψαν τη γεωλογική ιστορία, συνέβη στα χρόνια της αμφισβήτησης οικονομικών και κοινωνικών μοντέλων που είχαν άλλοθι το δαρβινισμό. Η βιολόγος και ικανή συγγραφέας στο να επικοινωνεί σύνθετες έννοιες στο μέσο ευφυή αναγνώστη, φώτισε τη σπουδαιότητα της συνύπαρξης ελαφρύνοντας το δαρβινισμό από το αρνητικό ειδικό βάρος ενός αναπότρεπτου αλληλοσπαραγμού.
Ο Nicholas Α. Christakis δεν γνωρίζει τη Lynn Margulis. Τουλάχιστον αυτό διαπίστωσα ρωτώντας τον σε συζήτηση λίγων δευτερολέπτων που κατάφερα ύστερα από την παρουσίαση της ελληνικής μετάφρασης του βιβλίου του «Προσχέδιο: Οι εξελικτικές ρίζες μιας καλής κοινωνίας» στο Μουσείο Μπενάκη, την ώρα που κρατούσε το κινητό μου υπογράφοντας, μέσω εισαγωγής υποσημείωσης, την ηλεκτρονική έκδοση του βιβλίου του (απόρησε, «δεν το έχω ξανακάνει» μου είπε).
Γιατρός και κοινωνιολόγος, μελετά τις ρίζες και τη λειτουργία της ανθρώπινης φύσης, στο Εργαστήριο Ανθρώπινης Φύσης που διευθύνει στο Πανεπιστήμιο Yale. Στο βιβλίο που εκδόθηκε στα αγγλικά στις αρχές του 2019, ο Χρηστάκης μιλά για το γενετικό προγραμματισμό ατόμων να πράττουν υπέρ του κοινού οφέλους. Εξετάζει τη βάση των ανθρώπινων κοινωνιών και προσδιορίζει οκτώ θεμελιώδη χαρακτηριστικά: ικανότητα ύπαρξης κι αναγνώρισης ατομικής ταυτότητας, αγάπη για συντρόφους κι απογόνους, φιλία, κοινωνικά δίκτυα, συνεργασία, προτίμηση σε μέλη της ίδιας ομάδας, ήπιας μορφής ιεραρχία, ικανότητα κοινωνικής μάθησης και διδασκαλίας. Χαρακτηριστικά όλα αποτυπωμένα στο γονίδιά μας. Χτίζουμε κοινωνίες υπό την καθοδήγησή τους. Το βασισμένο σε γονίδια προσχέδιο καταλήγει στις υφιστάμενες ομοιότητες μεταξύ ανθρωπίνων κοινωνιών.
1200 λέξεις – δύσκολο να συνοψίσεις το βιβλίο του Χρηστάκη.
Η έρευνά του βασίζεται σε διεπιστημονική μελέτη κοινωνιών και ανθρωπίνων σχέσεων. Εξετάζει αρχεία από πλήθος ναυάγια της εποχής των εξερευνήσεων σε απομακρυσμένα νησιά, τις μικρές κοινωνίες των ναυαγών, το γιατί επιβίωσαν ή αφανίστηκαν. Διαλέγω το παράδειγμα του Invercauld και του Grafton, δυο ναυαγίων το 1864 στη νήσο Auckland νότια της Νέας Ζηλανδίας σε διαφορετικά σημεία του νησιού. Καμία από τις δύο ομάδες δεν είχε επίγνωση της ύπαρξης της άλλης. Οι 19 διασωθέντες του Invercauld ακολούθησαν σκληρή τακτική – συμπεριλαμβανομένου κανιβαλισμού ενός εξασθενημένου μέλους της. Μόνο τρεις επιβίωσαν. Οι 5 διασωθέντες του Grafton επέλεξαν αλτρουισμό – σύροντας με ρίσκο στη στεριά έναν άρρωστο σύντροφο από το κουφάρι του πλοίου. Επιβίωσαν όλοι. Στο Grafton αναδείχτηκαν τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά που καθιστούν βιώσιμες τις κοινωνίες.
Πλήθος τα παραδείγματα. Ανάμεσά τους οι κοινότητες των Shakers στις ΗΠΑ και τα κιμπούτς στο Ισραήλ. Αναδεικνύεται εκ νέου η δέσμη των βασικών χαρακτηριστικών, όπως η ανάγκη της ισορροπίας μεταξύ ομαδικής και ατομικής ταυτότητας. Ο Χρηστάκης υποστηρίζει ότι η παρακμή των πειραματικών κοινωνιών οφείλεται σε απαξίωση βασικών θεσμών (όπως ο γάμος ή οι διαπροσωπικές σχέσεις και δεσμοί) που ριζώνουν στα θεμελιώδη χαρακτηριστικά. Ανάλογα τα συμπεράσματα αναφορικά με τεχνητές κοινωνίες, όπως τα διαδικτυακά παιχνίδια ή τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Στο πλαίσιο αυτό η ανάδειξη (αν και όχι οριστική επικράτηση ως πρακτική) της μονογαμίας και της μονοπύρηνης οικογένειας ως προϋποθέσεις κοινωνικής ισότητας σε αντίθεση με την πολυγαμία, το πάρτα όλα του ισχυρότερου. Εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα παρατηρούνται σε ακραία περιβάλλοντα που ασκούν ιδιαίτερες πιέσεις στις κοινωνίες που υπάρχουν σε αυτά.
Πάρα τους αμέτρητους συνδυασμούς που μπορεί να ακολουθήσει θεωρητικά η ανάπτυξη μιας κοινωνίας, τα όρια τα θέτει η βασική δέσμη των οκτώ χαρακτηριστικών. Κοινωνικά πειράματα που αποκλίνουν είναι καταδικασμένα.
Μεταξύ των χαρακτηριστικών η φιλία, όχι μόνο η ανθρώπινη αλλά όπως εκδηλώνεται και σε άλλα θηλαστικά – πρωτεύοντα, ελέφαντες και κητώδη – όπου έχει διαπιστωθεί έκφραση συναισθημάτων, συμπάθειας, θλίψης και αλτρουισμού. Στην επιφύλαξη για το πώς λειτουργεί η φυσική επιλογή ώστε να αναδείξει αλτρουισμό η απάντηση βρίσκεται στο ότι η συγκεκριμένη συμπεριφορά, αν και επισφαλής για το άτομο που την επιδεικνύει, ενισχύει τις πιθανότητες επιβίωσης συγγενών που φέρουν τα ίδια γονίδια. Αυτό προβλέπεται από τη δέσμη των οκτώ χαρακτηριστικών και ο Χρηστάκης επισημαίνει ότι ο αλτρουισμός μπόρεσε και λειτούργησε με την επικράτηση του εθνοκεντρισμού. Παραχωρήσεις και θυσίες για άτομα τα οποία θεωρείς ότι έχουν κοινά μαζί σου, που ανήκουν στην ίδια ομάδα με σένα.
Η βιολογική εξέλιξη δεν έχει στόχο, δεν είναι τελεολογία. Απλά συμβαίνει. Επιλογή τυχαίων τάσεων που προκύπτουν από μεταλλάξεις και προτείνουν αποτελεσματικότερη προσαρμογή στο περιβάλλον. Ο Χρηστάκης υποστηρίζει ότι η επιλογή συγκεκριμένων γονιδίων που μεταφράζονται σε συγκεκριμένες κοινωνικές συμπεριφορές – το προσχέδιο – σμιλεύει το κοινωνικό περιβάλλον, δημιουργεί κουλτούρα η οποία με τη σειρά της καθορίζει επιλογή συγκεκριμένων γονιδίων. Συνεξέλιξη. Κουβαλάμε το κοινωνικό περιβάλλον που φτιάξαμε όπως ο σαλίγκαρος το κέλυφός του. Κάποια φυσικά χαρακτηριστικά, για παράδειγμα το μάτι, επανεμφανίστηκαν, εφευρέθηκαν ανεξάρτητα σε μη συγγενικά είδη, όπως τα κεφαλόποδα και τα σπονδυλωτά, κάτω από πιέσεις του φυσικού περιβάλλοντος. Το ίδιο, κοινωνικές συμπεριφορές επανεμφανίστηκαν ανεξάρτητα σε θηλαστικά, είδη ευφυή με αναπτυγμένο νευρικό σύστημα, ξανά και ξανά, επειδή εξασφαλίζουν αποτελεσματικότερα την επιβίωση.
Ο Χρηστάκης δεν ζει στα σύννεφα, αναγνωρίζει τη σύγχρονη κοινωνική πόλωση, τα αδιέξοδα που μπορούν να διαλύσουν την κοινωνία μας και θεωρεί μια κατάρρευση πιθανή. Αλλά πιστεύει ότι στον πυρήνα μας υπάρχουν καλοσχεδιασμένα δομικά στοιχεία, δοκιμασμένα στο χρόνο. Σε πείσμα των λαθών και των τραγωδιών, τα καταφέραμε και φτάσαμε ως εδώ. Δεν είναι λίγο.
Ο Χρηστάκης είπε ότι δεν ξέρει για τη Lynn Margulis. Αλλά τα μεγάλα πνεύματα κάπου, κάποτε, θα συναντηθούν. Κι όπως το μάτι ή ο αλτρουισμός, οι μεγάλες ιδέες συλλαμβάνονται εκ νέου. Το πλεονέκτημα της επιστήμης είναι ότι μπορεί να πιστοποιήσει την εγκυρότητά τους. Ό, τι διαπίστωσε η Margulis για το μικρόκοσμο, ο Χρηστάκης το κάνει για το μακρόκοσμο των θηλαστικών και τις κοινωνίες τους.
Ο μικρόκοσμος όμως ζει ασυνείδητα. Ο Χρηστάκης το προχώρησε.
Για μένα το απόσταγμα είναι ότι έχουμε επιλογή να ζήσουμε δίχως να τιμήσουμε το χάρισμά μας. Από μας εξαρτάται.
