Δύο ευρώ έδωσα, ένα λεπτό χρειάστηκε με τη πένσα να ανοίξει και να περάσει το δρομέα του φερμουάρ στο μπουφάν. Μου είχε μείνει στα δάχτυλα στην προσπάθεια να κουμπωθώ στο κρύο. Χαμογέλασε. Μελαμψός και Νοτιοασιάτης. Μπαγκλαντές, σκέφτηκα, οι ραπτομηχανές στους πάγκους στο ψιλικατζίδικο/ραφείο. Από ανοχύρωτη χώρα. Θυμήθηκα – η πρόσφατη πυρκαγιά στη Ντάκα. Οι ραπτομηχανές – ξανασκέφτηκα και ξαναθυμήθηκα.

Ο Αμινούλ Ισλάμ ήταν συνδικαλιστής στα εργοστάσια κλωστοϋφαντουργίας του Μπαγκλαντές. Όταν ο ελάχιστος μισθός ανέβηκε στα 36 δολάρια μηνιαίως, από τα 20, ο Ισλάμ επέμεινε να κινητοποιεί τους εργαζόμενους για πρόσθετες, αναγκαίες, αυξήσεις. Συνελήφθη, βασανίστηκε και κατηγορήθηκε ότι υποκινεί βία. Βρέθηκε δολοφονημένος τον Απρίλιο του ΄12.

Στις εταιρείες ρουχισμού που κατασκευάζουν εκεί, η Walmart, η Η&Μ, η Tommy Hilfiger…

Το Νοέμβρη της ίδια χρονιάς πυρκαγιά στο εργοστάσιο Tazreen Fashions έκαψε 112 εργάτες. Στις 24 Απριλίου του 2013 η κατάρρευση της Rana Plaza, οκταόροφου κτιρίου με πέντε κλωστοϋφαντουργικές μονάδες, σκότωσε 1.134 και τραυμάτισε 2.500. Η 9/11 του Μπαγκλαντές.

Όσο αυστηρότερα τα εργασιακά και περιβαλλοντικά κριτήρια στη βιομηχανική παραγωγή που επιβάλει μια χώρα, τόσο λιγότερο ανταγωνιστικές οι εξαγωγές της. Κερδίζεις σε ανταγωνιστικότητα βάζοντας έκπτωση στους κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς κανόνες για την παραγωγή στη χώρα σου. Πιπίλα το “level playing field”, o μέγας παγκόσμιος κανών. Σημασία έχει παιχνίδι με όρους ανταγωνισμού, ιερό δισκοπότηρο ο «ανταγωνισμός επί ίσοις όροις». Πέναλτι στο dumping, στις επιδοτήσεις, στην πλεονάζουσα παραγωγή αλλά όχι στις συνθήκες εργασίας, στα χαμηλά μεροκάματα, στη ρύπανση αέρα και υδάτων. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου αποφασίζει μόνος. Η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας και οι διεθνείς συμβάσεις για το περιβάλλον και τα εργασιακά παίζουν αλλού. Ανάμεσα, πόρτα κωφών.

Το level playing field δεν χρεώνει χαμένες ζωές στο κόστος ενός πουκάμισου αλλά δικαίως και ευτυχώς οι αγορές αυτορυθμίζονται. Κάτω από το χαλί σπρωγμένες πραγματικότητες, το χαλί πατιέται και στρώνει, παραγωγή και εμπόριο παίζουν στα ίσα με κανόνες. Ευ αγωνίζεσθαι.

Αλλά ύστερα από τη δολοφονία του συνδικαλιστή και τα μαυσωλεία στο Tazreen Fashions και στη Rana Plaza, σκοντάψαμε στον όγκο που κρύβαμε. Αναμενόμενη η αντίδραση και στις 15 Μαΐου του ’13 υπεγράφη συμφωνία για την Πυρασφάλεια και την Ασφάλεια Κτιρίων, η Accord on Fire and Building Safety, στην οποία συμμετείχαν παγκόσμιοι οίκοι ένδυσης, έμποροι λιανικής πώλησης και συνδικάτα. Δεσμευτική και διάρκειας πέντε ετών με στόχο την ασφαλή βιομηχανία έτοιμου ενδύματος στο Μπαγκλαντές. Ανεξάρτητοι έλεγχοι, δημοσιεύσιμες εκθέσεις, κεφάλαια για αποκατάσταση, εκλεγμένες επιτροπές υγείας και ασφάλειας, κατάρτιση εργαζομένων. Επιπρόσθετα, στις αρχές του ’14, ο ελάχιστος μισθός των εργατών ανέβηκε στα 65 δολάρια το μήνα. Σαν από μηχανή θεός το φάντασμα του δολοφονημένου Ισλάμ.

Πάνω από 200 φίρμες υπέγραψαν τη συμφωνία, πολλές ευρωπαϊκές όπως η H&M, η Carrefour, η Benetton, η Lidl. Αρκετές αμερικανικές, με τη δικαιολογία ότι τα δικαστήρια των ΗΠΑ μπορούν να καταλήξουν σε αστική ευθύνη του εμπόρου λιανικής έφτιαξαν δική τους, την Alliance for Bangladesh Worker Safety. Η συμφωνία απέδωσε, τα βιομηχανικά ατυχήματα σε εργοστάσια παραγωγής για εταιρείες της συμφωνίας σημείωσαν πτώση. Το Μπαγκλαντές μπορεί πλέον να θεωρηθεί η ασφαλέστερη από τις τρίτες χώρες με ανθηρό τον τομέα παραγωγής έτοιμου ενδύματος. Δόθηκαν αποζημιώσεις. Η τραγωδία της Rana Plaza τάραξε συνειδήσεις για τις συνθήκες εργασίες αλλού μιας παγκοσμιοποιημένης παραγωγής. Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Η συμφωνία όμως έχει προσωρινό χαρακτήρα με τρία χρόνια ανανέωσης, η τραγωδία ξεχνιέται, οι συνειδήσεις ξεθωριάζουν και πολλές πολυεθνικές δείχνουν απρόθυμες να δεσμευτούν περαιτέρω. Και υπογείως από τη συμφωνία το bypass πληθώρας υπεργολαβιών, υπεργολαβίες που δεν καλύπτονται από αυτή και δίνουν τζίρο δισεκατομμυρίων.

Φιλόδοξη χώρα το Μπαγκλαντές. Θέλει να είναι το παγκόσμιο κέντρο παραγωγής έτοιμου ενδύματος. Ταυτόχρονα περιμένει αναβάθμιση σε χώρα μεσαίου εισοδήματος. Εγγυημένη η ενδυνάμωση της μεσαίας τάξης στο Μπαγκλαντές που θα οδηγήσει η αναβάθμιση; Όχι απαραίτητα καθώς επιθυμητό τα ημερομίσθια να παραμένουν χαμηλά. Στόχος η προώθηση των εξαγωγών σε είδη ένδυσης, ένεση τεστοστερόνης ώστε να φτάσουν τα 50 δις ετησίως το 2021. Για την ώρα εκμεταλλεύεται τους χαμηλούς δασμούς στις εξαγωγές προς ανεπτυγμένες χώρες που απορρέει από το καθεστώς του ως λιγότερο αναπτυγμένης χώρας. Είναι αξιοσημείωτο ότι το Μπαγκλαντές έχει επενδύσει σε τριανταεπτά προγράμματα δημόσιων και ιδρωτικών πανεπιστημίων, που παράγουν πτυχιούχους σε τεχνολογίες αιχμής και στα οικονομικά του τομέα.

Το πρώτο «σύγχρονο» εργοστάσιο ιδρύθηκε στο Derby της Αγγλίας το 1721.  Έφτιαχνε νήμα από μετάξι. Ακριβώς τρεις αιώνες πριν τον προβλεπόμενο θρίαμβο του Μπαγκλαντές.

Μας γήτεψε η δύναμη του εργοστασίου. Άλλους με φόβο όπως τον D. H. Lawrence, άλλους με ρομαντισμό όπως τον Whitman. Φετίχ μας το ατσάλι μέσα απ’ το φακό της Margaret Bourk-White και οι μύες μιας αγωνιζόμενης εργατικής τάξης ιδωμένοι με σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Ο ίδιος ρομαντισμός και φετίχ όπου κλείδωσε ο εθνικισμός και η προπαγάνδα του Τραμπ, ο μεγαλοϊδεατισμός μιας παλιάς Αμερικής από δίχως κρίση ψηφοφόρους που τυφλά αγνοούν τις παγκόσμιες αλυσίδες αξίας και τη διάσπαρτη γεωγραφία στην παραγωγή και διανομή αγαθών.

Το πρόβλημα δεν είναι η παγκοσμιοποίηση, μου αρέσει η υπόσχεση Γης δίχως σύνορα κι άκρη του Lennon και του Γκάτσου. Θεωρητικά. Πρόβλημα είναι οι άκαμπτες αρχές τις οποίες απαιτεί το διεθνές εμπόριο από την παραγωγή, το level playing field, σε συνδυασμό με το μυωπικό βλέμμα όταν στους ίσους όρους ανταγωνισμού δεν συνυπολογίζεται το κόστος της εξαθλιωμένης εργασίας, της άνευ όρων περιβαλλοντικής υποβάθμισης και όλα όσα ανέχονται πολλές κυβερνήσεις προκειμένου να πιάσουν αναπτυξιακούς στόχους μέσω «ανταγωνιστικών» εξαγωγών. Μερική η θεραπεία μέσω εθελοντικών σχημάτων ύστερα από τύψεις κοινωνίας των πολιτών ή μονομερώς μέσω παραχωρήσεων προτιμησιακών καθεστώτων από αναπτυγμένες χώρες προς  τρίτες που έχουν προσχωρήσει σε συμβάσεις για το περιβάλλον ή τα εργασιακά. Ουσιαστικά εθελοντισμός με χροιά ελεημοσύνης που καθιστά μη αποτελεσματικές μακροπρόθεσμα πρωτοβουλίες όπως η συμφωνία για την ασφάλεια στο Μπαγλαντές.

Η προσήλωση, ευλάβεια και δόγμα, είναι που εξακολουθεί να κρατά κλειστή την πόρτα των κωφών. Αυτό πρέπει να αλλάξει. Περασμένα τα χρόνια της ξιπασιάς του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου, τα πριν την κρίση του ΄08 όταν πούλαγε μπουλντόζα για δρόμο ευημερίας μέσα από διαρκή απελευθέρωση και ανάπτυξη για τους μη ισχυρούς. Μέσα από τη νεκρή πλέον DDA – την Αναπτυξιακή Ατζέντα της Ντόχα – και του υπεραισιόδοξου single undertaking. Όσοι επιβιβάζονταν στο εξπρές θα κέρδιζαν – δίχως αμφιβολία. Πλούσιοι και διάσημοι, φτωχοί και άσημοι. Αυτή ήταν η πεποίθηση τότε. Τώρα ο WTO λουφάζει σε κέλυφος, αμυνόμενος στην όχθη της Λίμνης της Γενεύης. Με κατά καιρούς χωλαίνουσες διυπουργικές, ζητώντας φιλί ζωής, ανάσα και αιτιολογία ύπαρξης. Το κέντρο δεν βάσταξε, μπούμερανγκ τα αδέσποτα ζητήματα, οι σκόρπιες αρμοδιότητες. Αποβιομηχάνιση στη δύση, ανεργία κι επιστρέφουσα φοβία νέας κρίσης. Στις τρίτες χώρες εξακολουθούν οι άθλιες εργασιακές συνθήκες και η περιβαλλοντική υποβάθμιση. Και η φτώχεια που, παρά τις συνεχείς στατιστικές διαβεβαιώσεις ότι εξαλείφεται αυτό που προσλαμβάνουμε, παντού, είναι το άνοιγμα της ψαλίδας της ανισότητας. Και παντού δυσαρέσκεια. Στο Μπαγκλαντές λαμπρό το παράδειγμα της βιομηχανίας ενδύματος, με τον ανεπαρκή ελάχιστο μισθό και τη συνεχιζόμενη παραβίαση των εργασιακών δικαιωμάτων. Στην «ψηφιακή» Εσθονία λαμπρό το παράδειγμα των 1,3 εκατομμυρίων one-click ευτυχισμένων αλλά μικρό το δάχτυλο να κρύψει ή παρηγορήσει τη χρεωκοπία του Ντιτρόιτ με ανάκαμψη.

Πουκάμισο με το δηλητηριασμένο αίμα του Νέσσου στο κορμί μου, κόκκινη ραφή, αυτανάφλεξη λιθίου. Ποτέ ο κόσμος δεν έδειχνε τόσο κοντά, τον αγγίζω πάνω μου, παντού στο σπίτι, σε πράγματα που συναρμολογήθηκαν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Και ποτέ δεν έμοιαζε τόση ανεκπλήρωτη υπόσχεση, να αδειάζει μέσα από την παλάμη μου, όσο στις μέρες που ζούμε.

Μένει η δίευρη σιγουριά, χέρι με χέρι, το ενός λεπτού χαμόγελο σε μελαμψό πρόσωπο. Ίσως Μπαγκλαντεσιανό.