«Το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθές»
Διονύσιος Σολωμός
Εγώ λοιπόν θα το πάρω αλλιώς. Θα ξεκινήσω από το ότι η δήλωση Κεραμέως, για την ανάγκη αλλαγών στο μάθημα της ιστορίας έτσι ώστε αυτό να μην έχει « […] κοινωνιολογικό χαρακτήρα αλλά χαρακτήρα διαμόρφωσης εθνικής συνείδησης» δεν είναι μόνο επί της αρχής προβληματική αλλά και κάπως εκτός τόπου και χρόνου, καθότι αυτό που χρειαζόμαστε, λέω εγώ, δεν είναι η διαμόρφωση εθνικής συνείδησης, αλλά μάλλον κάτι διαφορετικό. Κάτι που θα κινείται περισσότερο προς τη διαμόρφωση υπερεθνικής συνείδησης. Και αυτή η υπερεθνική συνείδηση, όπως θα δούμε, δεν απέχει και πολύ από αυτό το σολωμικό «αληθές».
Ανοίγει παρένθεση. Η φράση του Σολωμού δεν είναι ακριβώς φράση του Σολωμού. Είναι φράση που μας τη μεταφέρει ο Ιάκωβος Πολυλάς – φίλος, επιμελητής, και βιογράφος τού Σολωμού – και προέρχεται από τα περίφημα «Προλεγόμενα» του Πολυλά στην πρώτη έκδοση του έργου του Σολωμού. Το σημειώνω, γιατί αυτό, από μόνο του, παρουσιάζει σημειολογικό ενδιαφέρον παραφθοράς του τι εστί τελικά «αληθές». Και το κάνω πιο συγκεκριμένο γιατί δεν μπορώ να αντισταθώ σε κάτι τέτοια: η φράση του Σολωμού, που μηρυκάζουμε συχνά πυκνά, για το «αληθές» της ταυτότητας του εθνικού, δεν είναι ακριβώς του Σολωμού. Κλείνει παρένθεση.
Η περίπτωση του κράτους που επενδύει στην διαμόρφωση εθνικής συνείδησης παρουσιάζει ομοιότητες με τον θεσμό της οικογένειας, που επίσης επενδύει στην διαμόρφωση δεσμών παρόμοιων με τους εθνικούς αλλά σε ένα μικρό περιβάλλον. Και βέβαια υπάρχει και η περίπτωση της θρησκείας, για να σκιαγραφήσουμε αμυδρά το γνωστό τρίπτυχο «Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια». Και η θρησκεία, με τον τρόπο της, διαμορφώνει δεσμούς και εξαρτήσεις (κυρίως μεταφυσικού χαρακτήρα) που όμως για όσο ενδημούμε στα εγκόσμια εξαργυρώνονται σε δεσμούς και εξαρτήσεις που δρουν παραπλήσια και επικουρικά προς αυτή την ίδια τη διαμόρφωση εθνικής συνείδησης. Εξάλλου, δεν είναι πιο αρμονικό οι μεταφυσικές σου ανησυχίες να βρίσκονται σε αγαστή συνεργασία με τις φυσικές;
Η διαμόρφωση και καλλιέργεια εθνικής συνείδησης είναι λανθασμένη επί της αρχής, και όχι μόνο για τη δική μας, ελληνική περίπτωση, γιατί συνιστά διαμόρφωση και καλλιέργεια ιδεολογίας που εθίζει τα υποκείμενά της σε μια αβάσιμη και επικίνδυνη κακομαθησιά παραχαϊδέματος που ως απώτερο στόχο έχει τη δημιουργία μιας επίπλαστης εικόνας που θα συντείνει στη διασφάλιση και διαιώνιση μιας κακώς κείμενης εθνικής ταυτότητας (ναι, υπάρχει και κάλως κείμενη εθνική ταυτότητα η οποία όμως απομακρύνεται από το εθνικό και γειτνιάζει με το υπερεθνικό). Τι εννοώ όμως όταν λέω «κακομαθησιά παραχαϊδέματος»; Η υπέρμετρη και συντονισμένη έμφαση που προσδίδεται στα ιστορικά, φιλοσοφικά, επιστημονικά, πολιτιστικά, πολιτικά, πολιτειακά, ή όποια άλλα κρίνονται χρήσιμα, επιτεύγματα και κατορθώματα μιας συγκεκριμένης ομάδας (έθνους) κακομαθαίνει τα υποκείμενα της εν λόγω ομάδας μέσω συστηματικής καλλιέργειας ενός πλέγματος προκαταλήψεων, εμμονών, φοβιών, και εν γένει αποστροφών, σε έναν υπέρμετρο προστατευτισμό. «Ο Μουσουλμάνος είναι εχθρός σου», «ο Δυτικός είναι κλέφτης της κληρονομιάς σου», «ο Κύπριος είναι απατεώνας», «ο Εβραίος είναι παραδόπιστος». Η συστηματική καλλιέργεια όλων αυτών των αποστροφών δρα παραδόξως καθησυχαστικά γιατί τείνει να δημιουργεί ομοιογενή σύνολα. Δεν μπορεί να διαμορφωθεί εθνική ταυτότητα με αλήθειες για τον πολύ απλό λόγο ότι οι αλήθειες, έχουν, στατιστικά, μια κανονική κατανομή. Για να το πω μπακάλικα: δεν φτάνουν οι αλήθειες για να εφαρμοστεί το σολωμικό «εθνικό είναι το αληθές». Η διαμόρφωση εθνικής συνείδησης απαιτεί όχι μόνο πληθώρα αρετών για εμάς, αλλά και πληθώρα ελαττωμάτων για τους άλλους. Η καλλιέργεια εθνικής ταυτότητας απαιτεί αυτή τη διπλή κίνηση υπερτίμησης και υποτίμησης. Υπερτίμησης των ημετέρων, και υποτίμησης των αλλότριων.
Δείτε όμως πως το ίδιο συμβαίνει και στο περιβάλλον της οικογένειας. Η καλλιέργεια οικογενειακών δεσμών, πολλές φορές απαραίτητων για τη διαβίωσή μας, απαιτεί προστατευτισμό και κακομαθησιά. «Πρόσεχε», «μην ξεκινάς κουβέντες με ξένους», «μην τρως έξω», «μην πηγαίνεις σε αυτόν», «μην κάνεις εκείνο», («ζακέτα να πάρεις»). Για την προστατευτική οικογένεια η καλλιέργεια αποστροφών, προκαταλήψεων, φοβιών, και εμμονών συνιστά το θεμέλιο λίθο της οικογενειακής συνοχής και θαλπωρής. Οι γονείς αναδεικνύονται έτσι σε δεινοί διαμορφωτές ιδεολογίας που έχει ως στόχο όχι τη διάπλαση προσωπικοτήτων αλλά την ανατροφή χωλών που θα φοβούνται να πατήσουν γερά στα πόδια τους και να απομακρυνθούν από την οικογενειακή στέγη. Το κίνητρο πίσω από όλα αυτά; Ο φόβος γηρατειών των γονέων που συνήθως, υποσυνείδητα, αναγνωρίζουν ότι δεν διαθέτουν τα προσόντα να κριθούν αντικειμενικά από τα τέκνα τους. Το προστατευτικό περιβάλλον της οικογένειας λειτουργεί παράλληλα και αντικατοπτριστικά με το προστατευτικό περιβάλλον του έθνους που σμιλεύει την ταυτότητά του. Η θρησκεία έρχεται ως επιστέγασμα, ως εγγυητής, της μίας και μοναδικής αλήθειας, που, όλως τυχαίως, υπάρχει για να υπηρετεί τα συμφέροντα και να εξασφαλίζει τη μακροημέρευση της συγκεκριμένης εκλεκτής ομάδας (έθνους). Τι αγγελικά πλασμένος κόσμος! Το αγκάθι αυτής της κατάστασης εντοπίζεται στη δυσκολία που παρουσιάζει η εναντίωση, η επανάσταση, και η απόρριψη ενός τέτοιου κόσμου. Ενός κόσμου προστατευτισμού και κακομαθησιάς. Αναλογιστείτε ότι τα πιο αξιοθρήνητα θύματα παραμένουν τα παραχαϊδεμένα παιδιά καθότι απαιτείται υπέρμετρη προσπάθεια για να επαναστατήσει κάποιος απέναντι σε ό,τι τον παραχαϊδεύει.
Η εθνική συνείδηση είναι λοιπόν ένα ιδιότυπο πραγματιστικό κατασκεύασμα εκ των άνω (Θεός, πατέρας ή μητέρα, κράτος) που δεν αντλεί την εγκυρότητά του από την πράξη (όπως ο γνήσιος πραγματισμός) αλλά από τη θεωρία. Αληθές λοιπόν είναι ό,τι συμφέρει το έθνος. Και ερωτώ: δηλαδή ο Σολωμός δεν είχε καταλάβει ότι το συμφέρον του έθνους ήταν διαφορετικό; Τι σόι εθνικός ποιητής ήταν αυτός που έλεγε ότι το έθνος θα πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθές. Δεν φαίνεται μετά από τα όσα είπαμε ότι με αυτή τη ρήση κατά νου το εθνικό συμπυκνώνεται και περιορίζεται; Ο Σολωμός όμως όταν αναφέρεται στο αληθές έχει κατά νου την ελληνική θεώρηση του κόσμου που ξεκινάει από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους και που δεν έχει ως αντικείμενό της τη θεώρηση του ελληνικού και μόνο κόσμου αλλά συνιστά σκέψη που αποπειράθηκε να στοχαστεί πάνω στο καθολικό. Σκέψη που αποπειράθηκε να στοχαστεί πάνω στον άνθρωπο εν γένει και όχι μόνο στον Έλληνα. Η σολωμική ρήση, που την ανακαλούμε συχνά πυκνά, ενέχει λοιπόν μια ειρωνεία. Μπορεί να μην ανάγει το αληθές στο εθνικό, και έτσι μπορεί να πηγαίνει κόντρα στην παραδεδεγμένη πρακτική διαμόρφωσης εθνικής συνείδησης, αλλά διαστέλλει την έννοια του εθνικού με το να την ταυτίζει με μια καθολική, με αφορμή την ελληνική θεώρηση του κόσμου, αλήθεια ικανή να συμπεριλάβει και το υπερεθνικό, το ανθρώπινο.
