Σπρωγμένοι απ’ τους ανέμους κατά δω, ξεβράσματα φουρτουνιασμένου πόντου (ΒΙΡΓΙΛΙΟΥ ΑΙΝΕΙΑΔΟΣ ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΩΤΟ, 333, μτφρ Θ. Παπαγγελής)
Συνέχεια από το φεγγαρόφωτο της προηγούμενης Πέμπτης
«Ο δρόμος που πήρα, δεν είναι τόσο ίσιος, όσο η Μετάφραση, ούτε τόσο ελεύθερος, όσο η Παράφραση: Οφείλω να πω πως μερικά πράγματα τα παρέλειψα, ενώ κάποτε πρόσθεσα κάποια δικά μου. Ελπίζω πάντως πως οι παραλείψεις παραλείπουν περιστασιακά πράγματα, και του είδους που δεν θα ευδοκιμούσαν στα αγγλικά· οι δε προσθήκες—ελπίζω, και πάλι—ευκόλως συνάγονται από το νόημα του Βιργιλίου. Ώστε να φαίνονται (τουλάχιστον αυτό έχω την ματαιοδοξία να πιστεύω), όχι ότι σφηνώνονται μέσα του, αλλά ότι φυτρώνουν από μέσα του»: η επιγραμματική απλότητα του Τζον Ντράιντεν, εδώ στην Αφιέρωση της μετάφρασής του των έργων του Βιργίλιου (Εκλογές, Γεωργικά, Αινειάδα), στην πρώτη έκδοση του 1697, τερματίζει τον δαιδαλώδη προβληματισμό της σύγχρονης μεταφραστικής θεωρίας (και, πιστεύω, και τους καθ’ ημάς κεντρωτισμούς). Η μετάφραση αυτή υπήρξε γεγονός εθνικής σημασίας για την αγγλική γλώσσα. Συνδύαζε όλες τις ιδιότητες του Ντράιντεν σε ιδανικό κράμα: υπήρξε ποιητής, μεταφραστής, λόγιος, λογοτεχνικός κριτικός, θεατρικός συγγραφέας. Πρώτα όμως δυο λόγια για τις νεοελληνικές τύχες της Αινειάδας, του λατινικού έπους, που πέρασε συνολικά (το 2018) στα σημερινά ελληνικά, επιτέλους από τον Θόδωρο Παπαγγελή—όσος, και όποιος, λόγος και να γίνει για τη βαρύνουσα σημασία της έκδοσης και της μετάφρασης αυτής, δεν θα είναι αρκετός· όπως επισημαίνει στα προλεγόμενα ο Παπαγγελής, μετά την σε «ομηρίζουσα ελληνική» και δακτυλικό εξάμετρο μετάφραση του Ευγένιου Βούλγαρι, στο τέλος του 18ου αιώνα, υπήρξαν κάποιες μεταφραστικές δοκιμές ολόκληρου του έργου ή μεμονωμένων βιβλίων, αλλά χωρίς στ’ αλήθεια να αρκούν ώστε να πραγματοποιηθεί το ποθούμενο—«να αφήσουν» δηλαδή «σήματα στο νεοελληνικό σύμπαν». Σήματα πολλαπλού ήθους, αλλά εμάς τώρα μας ενδιαφέρει το ποιητικό ήθος. Το ήθος της νεοελληνικής ποίησης, με την τρανταχτή εξαίρεση στο 19ο αιώνα του Σολωμού και των Επτανήσιων, έμεινε αναίσθητο στην σπουδαία λατινική ποίηση—με φανερό και δυσυπολόγιστο κόστος. Μα πριν φτάσουμε στον Γιώργο Σεφέρη (ξεστρατίζοντας από τους Ομηρικούς Ύμνους και την Αφροδίτη τους, είχε μια διεισδυτική φιλολογικά σύντομη συνεύρεση με ένα πνεύμα και όραμα της Αινειάδας), που θα παραμείνει σταθερή αναφορά αυτών των φεγγαρόπληκτων σημειωμάτων, ας έρθουμε για λίγο στο Δεύτερο Βιβλίο της. Σε αυτό το πιθανόν συναρπαστικότερο από τα δώδεκα Βιβλία (μαζί με το 4ο και το 6ο θρυλείται πως αυτά είναι που διάλεξε να απαγγείλει ο ίδιος ο Βιργίλιος στον Αύγουστο), ο ναυαγισμένος στην Καρχηδόνα, πρόσφυγας στην αυλή της Φοίνισσας βασίλισσας Διδώς Αινείας αφηγείται ύστερα από παράκληση της Διδώς, το τέλος της Τροίας. Η νύχτα που την τρέμει ο λογισμός, της σκηνής η ώρα, ο τόπος, οι κραυγές, η ταραχή, ο σκληρόψυχος ο τρόπος του πολέμου, οι καπνοί και οι βροντές, και το σκοτάδι, οπού αντίσκοφτε η φωτιά,—που επαράσταιναν τον άδη που ακαρτέρειε τα σκυλιά—, η τελευταία νύχτα της Τροίας,—το Μεσολόγγι του Σολωμού, η Τροία του Βιργίλιου—, απλώνεται σε 804 στίχους. Από 1-249 πιάνουν τα προκαταρκτικά της καταστροφής—ο δουράτεος ίππος, το ξύλινο άλογο, και το τέχνασμα του κατάσκοπου των Αργειτών Σίνωνα. Από 250-794, «η νύχτα του χαλασμού και του χαμού—το φονικό της ποιός ν’ ανιστορήσει / κι άραγε τέτοια πάθη ποιος μπορεί με δάκρυ και καημό ν’ αντιζυγιάσει», κατά την καινούργια, απαραίτητη μεταφραστική προσφορά του Παπαγγελή. Στον στίχο 795 ξημερώνει, και ο Αινείας, αφού του φανερώθηκαν δυο φαντάσματα—ο Έκτορας που τον προτρέπει να φύγει για να σωθεί, και η γυναίκα του Κρέουσα, που την έχασε μέσα στην αναταραχή της φυγής—ξαναβρίσκει τους συντρόφους, πλήθος λαού προσφύγων που έχει πάρει το δρόμο του ξενιτεμού και της προσφυγιάς φεύγοντας την πυρπολημένη, λεηλατημένη Τροία, αυτός κουβαλώντας στη ράχη τον γέροντα πατέρα του Αγχίση, κρατώντας απ’ το χέρι τον μικρό γιό του Ασκάνιο-Ίουλο—η Αινειάδα, ποίημα ιδρυτικών μύθων, είναι πάνω απ’ όλα ένα αβάσταχτα συγκινητικό, σημερινό στον τόνο, ποίημα της προσφυγιάς. Εξ όνυχος τον λέοντα: κατά το τέλος του Δεύτερου Βιβλίου, πάνω στο χνάρι της συνάντησης του Οδυσσέα με τη νεκρή μάνα του Αντίκλεια, στο λ της Οδύσσειας 152-224, παρουσιάζεται στον Αινεία το φάντασμα της γυναίκας του της Κρέουσας· όπως ο Οδυσσέας (204-208):
«χύθηκα τότε τρεις φορές να τη σφιχταγκαλιάσω / και τρεις φορές μου πέταξε σαν όνειρο, σαν ήσκιος» (σκιήι είκελον ή και ονείρωι έπτατ’-μετάφραση Ζ. Σιδέρη),
έτσι και ο Αινείας (789-794):
“iamque vale¹ et nati serva communis amorem.” / haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa volentem / dicere deseruit, tenuisque recessit in auras.² / ter conatus ibi collo dare bracchia circum; / ter frustra comprensa manus effugit imago³,/ par levibus ventis volucrique simillima somno/”⁴
ήτοι
” «”Ώρα για το στερνό χαιρετισμό¹ (= iamque vale)· φύλαξε του παιδιού μας την αγάπη”. / Τέτοιος ο λόγος που είπε και καθώς δακρύζοντας πολλά να πω ποθούσα /με άφησε, μια ελαφρότατη πνοή στην αύρα χωνεμένη² (=deseruit, tenuisque recessit in auras). / Απλώνοντας τα χέρια τρεις φορές έκανα το λαιμό της ν’ αγκαλιάσω· / ανώφελα πιασμένη τρεις φορές ξεγλίστρησε τ’ αγκάλιασμα η μορφή της³ (=comprensa manus effugit imago), / σαν του ανέμου φύσημα απαλό, φτερούγισμα ονείρου μες στον ύπνο⁴ (=par levibus ventis volucrique simillima somno). / (Μετάφραση Θ. Παπαγγελή).
Και ο Ντράιντεν:
and now farewell!¹[…]
I trust our common issue to your care.”
She said, and gliding pass’d unseen in air.²
I strove to speak: but horror tied my tongue;
And thrice about her neck my arms I flung,
And, thrice deceiv’d, on vain embraces hung.³
Light as an empty dream at break of day,
Or as a blast of wind, she rush’d away.⁴
Όσο και αν έχει αξιοθαύμαστα περιορίσει την απόσταση της γλώσσας και του ποιητικού αισθήματος του πυκνού πρωτότυπου από τα σύγχρονα ελληνικά ποιητικά και γλωσσικά ήθη ο Παπαγγελής, κάτι ο μεγάλος πειρασμός να πλεύσει με τον κυματισμό του δακτυλικού εξαμέτρου, κάτι ο κακός πειρασμός να υπερβεί σε ποιητικό εντυπωσιασμό τον ποιητή—βλέπε: μια ελαφρότατη πνοή στην αύρα χωνεμένη (Παπαγγελής), εκεί που ο Βιργίλιος αρκείται να χαράξει με οικονομία λιθοξόου μιαν ανεξάλειπτη γοργή δραματική εικόνα , διόλου καθυστερώντας στα χρώματα της ποιητικής παλέτας, εμπιστευμένος την ακρίβεια της ελληνικής γραμματείας (λεπταί πνοαί, ο αέρας είναι λεπτός στα αρχαία ελληνικά) , tenuisque recessit in auras, αύρα λεπτή φύσηξε και την πήρε)—ο Ντράιντεν, άφοβα βιργιλιανός, αδιάφορος για τυχόν ξηρότητα του ποιητικού λόγου, γοργά δραματικός, μιλάει κιόλας το ποιητικό ιδίωμα του κυρίου Προύφροκ: she said, and gliding pass’d unseen in air, ή
Of restless nights in one-night cheap hotels
And sawdust restaurants with oyster-shells.
Μα εκεί που ο Ντράιντεν μεγαλουργεί κατορθώνοντας έναν θαλερό νεότευκτο ποιητικό δόμο από το δραστικό μυθικό μάγμα της βιργιλιανής πλοκής είναι στο par levibus ventis volucrique simillima somno—μιλάμε πάντα για το φάντασμα της Κρέουσας που κατά λέξη μέσα από του Αινεία το αγκάλιασμα ξεφεύγει «σαν τους ανάλαφρους ανέμους, παρόμοια με τον φτερωτό ύπνο»: «Ανάλαφρη σαν όνειρο αδειανό προτού χαράξει η μέρα / ή σαν του άνεμου ξέσπασμα ξαφνικό, χάθηκε και πάει»— “Light as an empty dream at break of day, / or as a blast of wind, she rush’d away”. (Σύγκριση με την απόδοση του Παπαγγελή, στον δείκτη (⁴) πιο πάνω.) Θα μπορούσε κανείς να πει πολλά για την ιδιοφυή σύμφυρση εικόνων του Ντράιντεν και το δραματικό ένστικτό του που καταργώντας την ακινησία της ποιητικής εικόνας, την μοντάρει σαν τωρινά κινούμενα σχέδια, σαν μια σειρά συγκλίνοντα σε μια τελική και κυρίαρχη εντύπωση τονικά επεισόδια —αυτήν την εντύπωση επιλέγει να αποδώσει, παράγοντας ποίηση από την λογική ακολουθία. Έρχεται έτσι σε υπερφυσικά κοντινή απόσταση από τον Βιργίλιο μα και το σύγχρονό μας ποιητικό αίσθημα.
Ο Ντράιντεν είναι ο αξιόπιστος οδηγός μου και για τα φεγγάρια. Που περισσεύουν στο Δεύτερο Βιβλίο της Αινειάδας και, για άλλη μια φορά, καταδολιεύονται τους ποιητές.
Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΗΝ ΕΡΧΟΜΕΝΗ ΠΕΜΠΤΗ
