Τα καλοκαιρινά βράδια, κοντά σε σουβλατζίδικο της γειτονιάς πουλάνε καρπούζια από ένα ημιφορτηγό. Συχνά ένα κοριτσάκι έρχεται να ζητιανέψει λεφτά από τους θαμώνες, να πάρει κάτι να φάει. Ίσως η ίδια η οικογένεια στέλνει την κοπέλα – πατέρας, μητέρα, αδέλφια – ίσως από μόνη της. Δίχως λόγο η επαιτεία, με την επίγνωση και ανοχή της οικογένειας. Ούτε πεινασμένο, ούτε κακοζωισμένο δείχνει το κορίτσι.

Εύκολο το συμπέρασμα ότι οι Ρομά χαρακτηρίζονται από ελαστική ανοχή στη ζητιανιά, σε σύγκριση τουλάχιστον με άλλα μέρη της όχι ιδιαίτερα πολυπολιτισμικής ελληνικής κοινωνίας. Ανοχή όχι μόνο στη ζητιανιά αλλά και στην μικροπαραβατικότητα, σε ό, τι θεωρούμε μικροπαραβατικότητα. Τα μιμίδια του Richard Dawkins (πριν την κατάχρηση στο διαδίκτυο του όρου). Αναφέρομαι σε βασικούς τρόπους συμπεριφοράς, νοοτροπίες, αντιλήψεις που προσαρμόζονται στο κοινωνικό (και φυσικό) περιβάλλον, πολλαπλασιάζονται, μεταδίδονται κι αλλάζουν, παρόμοια με τα βιολογικά γονίδια. Αν και αμφιλεγόμενη για πολλούς η προσέγγιση, είναι σημαντική η αποδέσμευση από τη συσχέτιση που υπάρχει στα μυαλά πολλών της κουλτούρας με τα γονίδια – θεμέλιο αυτό του ρατσισμού. Ας σκεφτούμε την ευκολία με την οποία δεχόμαστε στη συζήτηση και στο γραπτό λόγο, αυτό το «έχει περάσει στο DNA των Νεοελλήνων» ως σχήμα λόγου, κάτι επί της ουσίας ρατσιστικό, που πολλοί προσλαμβάνουν κυριολεκτικά.

Αναφερόμαστε σε συμπεριφορές. ΟΚ λοιπόν, δεν τις αντιμετωπίζουμε με ρατσισμό, πιστεύουμε ότι δεν είναι κωδικοποιημένες στο ανθρώπινο γονιδίωμα. Παρόλα αυτά προκαταλήψεις υπάρχουν στην αντιμετώπιση συμπεριφορών με γενίκευση, απλούστευση, παρερμηνεία και άγνοια, στη σύγκριση και εξαγωγή συμπερασμάτων, στη σιγουριά για δικές μας ηθικές υπεροχές.

Όπως το δικό μου συμπέρασμα για την επαιτεία του κοριτσιού.

Τα γράφω αυτά με αφορμή την παγκόσμια ημέρα Ρομά στις 8 του Απρίλη, μέρα εορτασμού για τους Τσιγγάνους του κόσμου. Θυμήθηκα με την ευκαιρία τον «ξανθό άγγελο» το 2013, τη μαζική αντίδραση στην ελληνική κοινωνία που δεν ήταν ένδειξη μόνο προκατάληψης. Παραλήρημα εκείνο το φθινόπωρο.

Ίσως προκατάληψή μου να μην αμφισβητήσω το εμπόριο οργάνων, τα χαμένα παιδιά, τους γάμους ανηλίκων, τις μη νόμιμες τεκνοθεσίες, τα κυκλώματα, τη συλλογή επιδομάτων. Ότι δεν αμφισβήτησα το γεγονός ότι η μικρή Μαρία υπήρξε «θύμα» μιας «υιοθεσίας» που δεν ακολούθησε νομότυπη διαδικασία.

Ίσως οι πρακτικές αυτές ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα μέρους της κοινότητας των Ρομά.

Για μένα όμως ήταν ολοφάνερο ότι τη μικρή Μαρία, στο μέτρο των δυνατοτήτων τους, τη φρόντιζαν οι θετοί της γονείς. Και το ότι οι δύο αυτοί άνθρωποι υπέστησαν το χειρότερο δημόσιο εξευτελισμό από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, με το σιγοντάρισμα της τότε πολιτικής ηγεσίας που έχει βγει σε αναξιοπρεπή ζητιανιά ευσήμων από τη διεθνή κοινότητα, ποδοπατώντας αξιοπρέπεια ανήμπορων.

Δεν ήταν μόνο ο εξευτελισμός που υπέστη η θετή οικογένεια της Μαρίας. Περισσότερο εξοργιστικό το γεγονός ότι ενώ το παιδί δεν έδειχνε κακοποιημένο, ενώ φαινόταν να ζει σε ικανοποιητικές συνθήκες, δεν δίστασαν να το ξεριζώσουν από το σπίτι που ζούσε, αυτό που γνώριζε για σπίτι. Όλα αυτά με βάση προκαταλήψεις για πρακτικές και συνήθειες των γύφτων. Κυρίως το γεγονός ότι ένα ξανθό παιδί δεν μπορεί να διαβιώνει, να συνυπάρχει με σκουρόχρωμους κακομούτσουνους, ότι το παιδί ήταν σίγουρα κλεμμένο γιατί όπως ξέρουμε οι Γύφτοι κλέβουν παιδιά. Λίγα μπορούμε να κάνουμε για τα μελαμψά παιδάκια. Αλλά ένα ξανθό παιδί, όπως και να το κάνουμε, είναι ένα ξανθό παιδί, πάντα ένας ξανθός άγγελος. Ένας άγγελος δεν μπορεί να συμβιώνει με την ατυχία των σκουρόχρωμων παιδιών, είτε γεννημένα σκουρόχρωμα, είτε κλεμμένα σκουρόχρωμα, με τα μαυρούλικα, τους πάντα διαβόλους. Τα μαυριδερά παιδάκια δεν θα γίνουν ποτέ άγγελοι, παιδάκι άγγελος πάντα ξανθό.

Εκεί βρίσκεται η ουσία της ρατσιστικής αντιμετώπισης του ζητήματος, που σάρωσε όλους τους Ρομά, εδώ κι έξι χρόνια.

Μέσα μαζικής ενημέρωσης (όχι αποκλειστικά στην Ελλάδα), αστοιχείωτοι συντάκτες με υποτελή και υπολειπόμενα γονίδια ευφυΐας, δίχως να νοιαστούν να ψάξουν, να κατανοήσουν και να συνδέσουν με τα γεγονότα τις στοιχειώδεις, απαραίτητες για την αντικειμενικότητα, πληροφορίες. Κανένας δεν υποψιάστηκε τότε την πιθανότητα ο ξανθός άγγελος να μην ήταν Σκανδιναβός, Γερμανός, γενικά ουράνιος Υπερβόρειος, αλλά γόνος γύφτων με υπολειπόμενο γονίδιο αλμπινισμού, λευκοπάθειας, όπως χιλιάδες άλλοι, παντού, ιδιαίτερα στα αφρικανικά πλάτη (εκεί θύματα του χειρότερου ρατσισμού). Μαζική αμάθεια που έβγαλε τρυφερά συμπεράσματα ελπίδας για ξανθούς αγγέλους, ταΐζοντας με μαύρη ευσπλαχνία τις καρδιές, παίζοντας και πουλώντας φτήνια συμπάθειας, οργής και δικαίωσης.

Μεγάλη η εκμετάλλευση των παιδιών μέσω χειραγώγησης από εξουσίες και κατεστημένα, με το πούλημα και τον εκβιασμό δακρύων στο όνομά τους.

Άλυτα τα ζητήματα με τον τρόπο που ενσωματώθηκαν κοινωνίες της διασποράς στον κατασταλαγμένο εικοστό πρώτο αιώνα. Παλιές οι ανάγκες επιλογής μιμιδίων συνεχούς μετακίνησης και αλλαγής, η επιβίωση των παλιών νομάδων. Οι Ρομά της διασποράς, παιδιά της Ινδίας όπως τους αποκαλεί η ινδική κυβέρνηση. Ο τρόπος τους σε σύγκρουση με τον αποκρυσταλλωμένο τρόπο των σύγχρονων κρατών (κι αυτός σε μιμίδια βασισμένος), οι συμπεριφορές τους επέζησαν σε συγκεκριμένους πολιτισμικούς θώκους οι οποίοι έχουν σμικρυνθεί, λιγοστέψει ή εξαφανιστεί. Η ομογενοποίηση του κόσμου, η επικράτηση λίγων κανονικοτήτων περιθωριοποιεί όσες συμπεριφορές στο παρελθόν επιβίωναν επειδή δεν ρίζωναν. Αυτός ο λόγος της αντίθεσης με τις δικές μας αξίες. Τους θεωρούμε παραβατικούς, σπρώχνοντάς τους εσαεί σε νέες παραβατικότητες. Ατέλειωτο αίνιγμα η στάση που θα κρατήσουμε απέναντί τους, πασχίζουμε να τα καταφέρουμε επενδύοντας σε πλήθος μεταπτυχιακών διπλωμάτων. Θέλουμε να αντικρύσουμε το ζήτημα δίχως προκατάληψη, χρυσώνοντας τελικά το χάπι της επιδίωξής μας για εγκατάλειψη του δικού τους τρόπου προς υιοθέτηση της δικής μας νόρμας.

Χαρακτηριστικό το μίσος των Χόπι (εθνότητα των Πουέμπλο στις νοτιοδυτικές ΗΠΑ, καλλιεργητών της γης για χιλιετίες) για τους νομάδες Ναβάχο (εθνότητα κυνηγών και τροφοσυλλεκτών της γλωσσικής οικογένεια Αθαμπάσκα). Οι Ναβάχο έφτασαν πριν εξακόσια χρόνια από τα βορειοδυτικά στην επικράτεια των Χόπι, αρχίζοντας με επιδρομές πριν εγκατασταθούν οριστικά. Έμαθαν να καλλιεργούν με τον τρόπο των Πουέμπλο, ενσωματώνοντας δοξασίες τους στη δική τους κοσμοθεώρηση ώστε να αποκτήσουν πρωτότοκο σύνδεσμο, μύθο και δικαίωμα στη νέα γη.

Έτσι φέρνουν τα πράγματα οι ανάγκες του χρόνου, κανείς δεν φταίει, αλέθουν οι τροχοί σε μετωπικές συγκρούσεις τις μοίρες λαών και ανθρώπων.

Υπάρχει προκατάληψη. Είναι παιδιά μιας διαφορετικής πορείας στην ιστορία, ηττημένης εδώ και αιώνες. Καχύποπτοι απέναντί τους, η καχυποψία μας φέρνει περισσότερη περιθωριοποίηση, αυτοτροφοδοτούμενη λούπα ανέχειας, φτώχιας για πολλούς και νέας παραβατικότητας. Εκτός αν ενσωματωθούν, γίνουν όπως κι εμείς.

Είμαι ειλικρινής. Δεν θα ήθελα να ζουν δίπλα μου κάποιοι για τους οποίους έχουν την υποψία ότι, ενώ έχουν, ανέχονται ή παροτρύνουν το παιδί τους να ζητιανεύει για ένα τυλιχτό. Η καχυποψία είναι όψη της προκατάληψης, ενισχυμένης από περιφρόνηση για κάτι που θεωρώ αναξιοπρεπές.

Μόνη επιλογή που τους δίνω είναι η ενσωμάτωση, να γίνουν σαν και μένα. Ουσιαστικά πλήρη απόρριψη αυτού που είναι.

Αυτό είναι η μέγιστη των προκαταλήψεων.

Θυμάμαι συζήτηση μεταξύ Ελλήνων μεταπτυχιακών. Δεκαετία του ‘80 στις ΗΠΑ. Ο ένας αποκαλούσε τους Αμερικανούς ρατσιστές για τον τρόπο που αντιμετώπιζαν τους Αφροαμερικανούς. Επισήμανα τα δικά μας, το πώς αντιμετωπίζουμε τους γύφτους. «Δεν θα μιλήσουμε τώρα για τους γύφτους», η απάντησή του.

Νομάδες περιπλανώμενοι στο λίμπο ενός πουθενά παρελθόντος.