Έφτιαξα μια ανάρτηση προχθές και σχολίασα αρνητικά την τελευταία συνέντευξη του Δημήτρη Νανόπουλου στη Lifo. Συγκεκριμένα, είπα ότι μιλάει με κοινοτοπίες, ότι εμφανίζεται υπερβολικά σίγουρος για πολλά από αυτά τα κοσμολογικά και κοσμογονικά τα οποία ξεστομίζει, και, ως επακόλουθο αυτής της σιγουριάς, είπα επίσης ότι δεν φαίνεται να τον διακρίνει μια κάποια ταπεινότητα απέναντι στο σύμπαν (ιδωμένο ως cosmos). Μετά, το ξανασκέφτηκα και αναρωτήθηκα αν τον αδικώ. Έτσι διάβασα κι άλλες συνεντεύξεις του, και τον παρακολούθησα και σε μια τηλεοπτική. Για να μην μακρηγορώ, κατέληξα ότι δεν τον αδικώ. Επειδή όμως θα ήθελα, ιδανικά, αν ο ίδιος ο Νανόπουλος διάβαζε αυτό το κείμενο να υπήρχε η πιθανότητα να συμφωνήσει μαζί μου, θα συγκεκριμενοποιήσω τις αντιρρήσεις μου. Δεν θα αναφερθώ καθόλου στην ιδιότητά του ως θεωρητικού φυσικού, δεν θα μπορούσα εξάλλου να εκφέρω γνώμη για το επιστημονικό του έργο, αλλά θα εστιάσω στον λόγο του έτσι όπως καταγράφεται μέσα από τις συνεντεύξεις του (εδώ, και εδώ).

Ο Νανόπουλος φωνάζει από μακριά. Ο λόγος του είναι πομπώδης, μεγαλόστομος, και καταντάει κοινότοπος.

Σε μία πενταετία οι μεγάλες πόλεις θα έχουν ηλεκτρικά αυτοκίνητα χωρίς οδηγούς. Ήδη η Amazon εγκαινίασε το πρώτο της κατάστημα χωρίς υπαλλήλους, ενώ προχωράμε με άλματα στο Διάστημα. Το 2024 θα κάνουμε επανδρωμένη αποστολή στον Άρη και το 2027, όπως λέει ο Έλον Μασκ της Tesla, θα ’χουμε 1.000 ανθρώπους στο φεγγάρι και στη συνέχεια θα εποικίσουμε και τον Άρη. Δηλαδή 200 χρόνια από τη ναυμαχία του Ναυαρίνου με την οποία απελευθερωθήκαμε από τους Τούρκους, θα υπάρχει η πρώτη αποικία στο φεγγάρι. (Καθημερινή 12.03.2018)

Το συγκεκριμένο απόσπασμα συνιστά χαρακτηριστικό δείγμα της υφής τού λόγου τού Νανόπουλου. Προσέξτε πώς ένας έγκριτος φυσικός περιγράφει το παρόν και το επικείμενο μέλλον κάνοντας χρήση προγραμματικών δηλώσεων που συναντά κανείς σε ενημερωτικά φυλλάδια πολυεθνικών. Αναφέρει την Amazon και τον Elon Musk της Tesla για να μας περιγράψει τι έρχεται. Προσέξτε όμως τη συνέχεια:

Μέχρι το 2030 θα ’χουμε τα λεγόμενα «φεγγαρόπαιδα». Θα κοιτάς την ταυτότητά τους και θα λέει ότι έχουν γεννηθεί στη Σελήνη. Και δεν μιλάω για 100 χρόνια μπροστά, μιλάω για αύριο. Το επόμενο αυτό βήμα θα γίνει πολύ γρήγορα, γιατί δεν θα γίνει από κράτη. Θα γίνει από ιδιωτικές εταιρείες που ξοδεύουν δισεκατομμύρια δολάρια και περιμένουν γρήγορα κέρδη. (Καθημερινή 12.03.2018)

Αντιπαρέρχομαι αυτό το «φεγγαρόπαιδα» και εστιάζω στην υλιστική βάση της κοινωνίας, που, ορθά και χωρίς ιδεολογικές αγκυλώσεις, υπαινίσσεται ο Νανόπουλος. Αλλά όταν αμέσως μετά τον ρωτά ο δημοσιογράφος, «τι ήταν ακριβώς αυτό που έσπρωξε την ανθρωπότητα μπροστά;», ο Νανόπουλος δίνει μια αλλόκοτη απάντηση:

Οι θετικές επιστήμες. Η Φυσική και το ξαδελφάκι της η Τεχνολογία. (Καθημερινή 12.03.2018)

Πώς να μη δώσει σημασία κάποιος σε αυτή την ασυνέπεια. Δεν γίνεται από τη μία να αντιμετωπίζουμε τον Νανόπουλο ως έγκριτο επιστήμονα και από την άλλη να κάνουμε τα στραβά μάτια απέναντι σε τέτοιου είδους ασυναρτησίες. Πώς από τη μία γραμμή στην άλλη μεταπηδάμε από τα κέρδη των εταιρειών, ως κινητήρια δύναμη για τα επιτεύγματα της ανθρωπότητας που βρίσκονται προ των πυλών, στις θετικές επιστήμες και δη τη φυσική και το σόι της; Διυλίζω τον κώνωπα και καταπίνω την κάμηλον; Δεν το νομίζω καθότι από έναν επιστήμονα σαν τον Νανόπουλο περιμένει κάποιος δομή και συνέπεια στον λόγο του. Χωρίς να θέλω να σας κουράζω, γιατί οι επόμενες γραμμές της παραγράφου είναι περιττές, υπάρχει απάντηση στο ερώτημά μου. Απάντηση που αίρει την ασυνέπεια που προσάπτω στον Νανόπουλο, αν και αμφιβάλω ότι ο ίδιος υπαινίσσεται κάτι τέτοιο: η φυσική δύναται να θεωρηθεί η κινητήρια δύναμη του ιστορικού υλισμού αν ασπαστούμε τη θέση που υποστηρίζει ότι ενδημούμε σε ένα άτεγκτα ντετερμινιστικό σύμπαν. Αν δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση τότε η φυσική συνιστά ικανή συνθήκη ερμηνείας κάθε γωνιάς και σχισμής (nook and cranny) αυτού του κόσμου, και άρα, τα δισεκατομμύρια δολάρια και τα γρήγορα κέρδη των εταιριών εξηγούνται και μπορούν να προβλεφθούν από τις θετικές επιστήμες. Αλλά μη δίνετε σημασία.

Ας κοιτάξουμε, τώρα, πιο προσεκτικά αυτή την περίεργη σιγουριά του Νανόπουλου. Σιγουριά που τον κάνει να φαίνεται αλαζονικό γιατί χαρακτηρίζεται από παντελή απουσία μιας κάποιας ταπεινότητας απέναντι στο σύμπαν.

Όταν υπάρχουν εκατό δισεκατομμύρια γαλαξίες και κάθε γαλαξίας αποτελείται από εκατό δισεκατομμύρια αστέρια είναι λίγο εγωιστικό να λέμε ότι ζούμε μόνοι μας και δεν υπάρχει εξωγήινη ζωή. Είμαστε ένα τυχαίο γεγονός. Γεννιόμαστε και πεθαίνουμε μόνοι μας: ένα κράμα συμπτώσεων, εκατομμυρίων πρωτονίων και νετρονίων, ενός τυχαίου σύμπαντος. Αποτέλεσμα μιας συγκυρίας γεγονότων. Δεν υπάρχει αρχή, μέση ή τέλος. Όλα προέρχονται από ένα τίποτα. Πάντα θα γεννιούνται νέα ερωτήματα και διαρκώς θα αναζητούμε καινούργιες απαντήσεις (Lifo, 1.1.2019)

Δεν υποστηρίζω ότι αυτά που λέει ο Νανόπουλος είναι λανθασμένα, αλλά δεν είναι και σωστά. Δεν παριστάνω τον χριστιανό αλλά ενοχλούμαι όταν αρπάζει κάποιος το μικρόφωνο και αρχίζει να αραδιάζει τα πιστεύω του, εντελώς ανυπόστατα, ως τις απόλυτες αλήθειες. «Δεν υπάρχει αρχή, μέση ή τέλος. Όλα προέρχονται από ένα τίποτα». Η φράση αυτή έχει την ίδια βαρύτητα με το να βγω εγώ και να πω «Όλα προέρχονται από τον Θεό γιατί ο θεός είναι η αρχή, η μέση, και το τέλος». Και ξέρετε κάτι; Αν ψηφίζαμε για το ποιος λέει την απόλυτη αλήθεια, το αποτέλεσμα δεν θα άρεσε καθόλου στην επιστημονική και όχι μόνο κοινότητα. Η εμμονή μου σε αυτό δεν κρύβει κάποια εμπάθεια προς το πρόσωπό του, αλλά έχει να κάνει με τη σημασία που δίνω στο κοινό στο οποίο απευθύνεται ο Νανόπουλος. Δε μιλάει σε ένα συνέδριο φυσικών ή αστροφυσικών, όπου μπορείς να ξεστομίζεις τέτοιες φράσεις, γιατί το κοινό σου βάζει από μόνο του τους σωστούς ποσοδείκτες (quantifiers) των προτάσεών σου, αλλά σε περιοδικά ποικίλης ύλης και εφημερίδες μεγάλης κυκλοφορίας. Η απολυτότητά του, που πιθανώς να την επιστρατεύει ως ρητορικό βοήθημα, ως αριστοτελικό πάθος, τελικά δουλεύει εναντίον γιατί υποσκάπτει το ήθος του. Ο Νανόπουλος μιλάει σα να έχει αποκωδικοποιήσει το σύμπαν και κρατά στα χέρια του την εξίσωση που απαντά σε κάθε ερώτημα. Και αυτό ισχύει παρότι βάζει αυτό το «πάντα θα γεννιούνται νέα ερωτήματα και διαρκώς θα αναζητούμε καινούργιες απαντήσεις», το οποίο φαντάζει κενό γιατί είναι σα να λέει «εμείς εδώ θα είμαστε να απαντάμε σε αυτά τα υποδεέστερα ερωτήματα, που «…θα γεννιούνται διαρκώς…», αφού έχουμε ήδη απαντήσει στα μεγάλα». (Στο τέλος του κειμένου παραθέτω απόσπασμα από συνέντευξη του Stephen Hawking στους Times του Λονδίνου. Το απόσπασμα πραγματεύεται θέμα παρόμοιο με αυτό που πραγματεύεται ο Νανόπουλος στο άνω απόσπασμα. Το παραθέτω εξ ολοκλήρου γιατί αφενός δεν είναι δωρεάν και αφετέρου γιατί συνιστά υπόδειγμα εκλαϊκευμένης, motivational απάντησης για ένα κατ’ εξοχήν κοσμολογικό θέμα.)

Ο Νανόπουλος μέσα από αυτές τις συνεντεύξεις που τόσο αρέσουν στον κόσμο όχι μόνο εμφανίζεται απόλυτος με τις κοσμολογικές αλήθειες αλλά τις διανθίζει και με βιωματικά στοιχεία. Στην επόμενη παράγραφο του άνω αποσπάσματος μιλάει για τη σχέση του με τη γυναίκα του που γνωρίζονται από τα εφηβικά τους χρόνια.

Με τη σύζυγό μου, Μυρτώ γνωριζόμαστε από την περίοδο της εφηβείας. Η αγάπη είναι ένα διαρκές ενδιαφέρον. Είναι η έλξη, συναισθηματική και ερωτική. Οι σχέσεις διαλύονται όταν εισβάλλουν σε αυτές η ανία και η βαρεμάρα. Όταν ο αρχικός ενθουσιασμός μεταβληθεί σε συνήθεια. Όταν η κοινή πορεία ανάμεσα σε δύο ανθρώπους διασπάται σε δύο διαφορετικές κατευθύνσεις. (Lifo, 1.1.2019)

Όταν κοιτάζει κάποιος τη ζωή του προς τα πίσω, όλες του οι πράξεις, όλες του οι επιλογές, όλα φαίνονται να ακολουθούν μια αναπόδραστη αλληλουχία. Πουθενά, όταν κοιτάζεις προς τα πίσω, δεν διακρίνονται πια τα σταυροδρόμια που θα μπορούσαν να σε οδηγήσουν κάπου διαφορετικά από το σημείο που βρίσκεσαι τώρα. Και αυτό συμβαίνει γιατί η αιτιότητα έχει την ιδιότητα να φαντάζει στην αντίληψή μας αναπόδραστη γιατί ενέχει ένα γενναίο κομμάτι αφηγηματικότητας. Ο Νανόπουλος όμως τα γνωρίζει αυτά καλύτερα από μένα. Επειδή όμως μιλάει από το στρατόπεδο των νικητών (των πετυχημένων και καταξιωμένων), και μεταξύ άλλων διατείνεται ότι έχει και μια (υπέρ)πετυχημένη σχέση με τη γυναίκα του, μια σχέση που κρατάει πενήντα τόσα χρόνια, θα πρέπει εμείς και η νεολαία στην οποία πρωτίστως απευθύνεται να βγάλουμε κάποιο συμπέρασμα; Οι επαγωγικές δεξιότητές του τον έχουν εγκαταλείψει; Δεν το νομίζω. Η δημοφιλία που έχει κατακτήσει τα τελευταία χρόνια τον ωθεί, όλο και πιο συχνά, σε απλουστεύσεις και γενικεύσεις που πίσω από τα φώτα της δημοσιότητας θα ανασκεύαζε άρδην. Γιατί δεν το κάνει αυτό και δημοσίως; Γιατί δεν μιλάει, αφού θέλει να μιλάει, στον κόσμο διαφορετικά; Γιατί ο Νανόπουλος γνωρίζει καλύτερα από μένα πόσο δύσκολο είναι να παρακολουθήσει και να κατανοήσει κάποιος με αξιώσεις την εξέλιξη στο χρόνο ακόμη και της έννοιας «μάζα», αν δεν έχει βασικές (και όχι μόνο) γνώσεις φυσικής. Αν διασκεύαζε τις θέσεις του, τότε, είμαι σίγουρος, θα ικανοποιούσαν ακόμη και το απαιτητικό κοινό των συναδέλφων του, αλλά αυτομάτως, θα έκαναν τα λεγόμενά του δυσνόητα και βαρετά στον κόσμο που τώρα τον αποθεώνει. Γιατί λοιπόν ένας έγκριτος επιστήμονας επιμένει να θέλει να μας κάνει να πιστέψουμε ότι είναι τόσο εύκολο να κατανοήσει ο καθένας πολύπλοκες έννοιες που διαρκώς μετασχηματίζονται καθώς ο ορίζοντας πάνω στον οποίο αποτυπώνονται ολοένα και απομακρύνεται, συνήθως προς απροσδόκητες κατευθύνσεις; Γιατί αυτή η αντιμετώπιση των αναγνωστών, των μη επιστημονικών λεγόμενών του, ως ιθαγενών; Και δεν είναι μόνο αυτό αλλά υπεισέρχονται και εμψυχωτικές κορόνες:

Ακούω πολλές φορές ανθρώπους που θέλουν να γίνουν ζωγράφοι, χορευτές ή μουσικοί και τους απασχολεί το γεγονός ότι δεν θα μπορούν να βιοποριστούν απ’ αυτές τις δημιουργικές ενασχολήσεις. Πρόκειται για μια εσφαλμένη προσέγγιση. Τίποτα δεν έρχεται ουρανοκατέβατα. Μόνο με σκληρή προσπάθεια πετυχαίνεις, αφού κανένας δρόμος δεν είναι στρωμένος με ροδοπέταλα. (Lifo, 1.1.2019)

Αυτό που δεν καταλαβαίνει ο Νανόπουλος, και αυτό το λέω με κάθε επιφύλαξη, είναι ότι μεταμορφώνεται σε χρήσιμο πιόνι σε αυτή την αναμάσηση της φλύαρης κοινοτοπίας του καπιταλισμού: «αν προσπαθήσεις θα πετύχεις». Στον ύστερο καπιταλισμό που διάγουμε δεν γίνεται να απευθύνεσαι σε μη λοβοτομημένους νέους και να τους λες «[μ]όνο με σκληρή προσπάθεια πετυχαίνεις, αφού κανένας δρόμος δεν είναι στρωμένος με ροδοπέταλα» γιατί αν το λες μεταμορφώνεσαι στον «χρήσιμο ηλίθιο» χωρίς να το έχεις συνειδητοποιήσει. Ο Νανόπουλος, για να κλείσω εκεί ακριβώς που θέλω, βάζει το λιθαράκι του στο να μην μπορεί κάποιος να δεχτεί μια πραγματικότητα πιο ανθρώπινη. Προάγει μια πρησμένη και γι’ αυτό λανθασμένη εικόνα της επιστήμης και ευαγγελίζεται καταστάσεις και συνθήκες που εθίζουν το κοινό σε μια μπλοκμπαστερ-ο-ποίηση (και ρομαντζο-ποίηση) της επιστήμης και της πραγματικότητας. Υποσκάπτει τη δυνατότητα μιας πραγματικότητας που δύναται να ανθίσει μερικά κλικ πιο κάτω από αυτό το καπιταλιστικό over-achievement που ο ίδιος πασχίζει να διογκώνει και να συντηρεί με την περσόνα του. Μια πραγματικότητα στην οποία δεν περιμένουμε εναγωνίως να γεννηθούν φεγγαρόπαιδα και η τηλεμεταφορά δεν είναι απλώς θέμα χρόνου και… οπτικών ινών. Ο Νανόπουλος, και ο κάθε Νανόπουλος, στο όνομα μιας επιστήμης που ο άνθρωπος της διπλανής πόρτας δεν κατανοεί, διατυμπανίζει, απλώς, χρήσιμες κοινοτοπίες. Πουλάει καθρεφτάκια (εκτός από Λέξους) σε ιθαγενείς του πνεύματος.

Γιατί πρέπει ένας έγκριτος φυσικός να σουρτουκεύει από έντυπο σε έντυπο και από μέσο σε μέσο; Μετά από την πάγια θέση μου να αρνούμαι να διαβάζω συνεντεύξεις συγγραφέων επισυνάπτω με το παρόν και μια εφεξής παρόμοια θέση για τους επιστήμονες. Και αν στην περίπτωση των συγγραφέων μπορώ να απολαμβάνω τα γραπτά τους, στην περίπτωση των επιστημόνων θα απολαμβάνω, εν αγνοία μου, μόνο τα αποτελέσματα των έργων τους καθώς αυτά θα βρίσκουν τη θέση τους στη ζωή μου. Αντί των απόψεών τους προτιμώ να συνεχίσω να διαβάζω Τ. Σ. Έλιοτ, The Waste Land, ως μία εκ των μεταφορών για την έννοια της εντροπίας, και να κλείνω εφεξής τα αυτιά μου στις όποιες Σειρήνες.

Παράρτημα

Is there other intelligent life in the universe? (Από εδώ)

If the argument about the timescale for the appearance of life on Earth is correct, there ought to be many other stars whose planets have life on them. Some of these stellar systems could have formed 5bn years before the Earth — so why is the galaxy not crawling with self-designing mechanical or biological life forms? Why hasn’t the Earth been visited? By the way, I discount suggestions that UFOs contain beings from outer space, as I think that any visits by aliens would be much more obvious — and probably also much more unpleasant.

So why haven’t we been visited? Maybe the probability of life spontaneously appearing is so low that Earth is the only planet in the galaxy — or in the observable universe — on which it happened. Another possibility is that there was a reasonable probability of forming self-reproducing systems, like cells, but that most of these forms of life did not evolve intelligence. We are used to thinking of intelligent life as an inevitable consequence of evolution, but what if it isn’t?

It is more likely that evolution is a random process, with intelligence as only one of a large number of possible outcomes. It is not even clear that intelligence has any long-term survival value. Bacteria, and other single-cell organisms, may live on if all other life on Earth is wiped out by our actions. Perhaps intelligence was an unlikely development for life on Earth, from the chronology of evolution, as it took a very long time — 2.5bn years — to go from single cells to multicellular beings, which are a necessary precursor to intelligence. This is a good fraction of the total time available before the sun blows up, so it would be consistent with the hypothesis that the probability for life to develop intelligence is low. In this case, we might expect to find many other life forms in the galaxy, but we are unlikely to find intelligent life.

Another way in which life could fail to develop to an intelligent stage would be if an asteroid or comet were to collide with the planet. In 1994, we observed the collision of a comet, Shoemaker-Levy 9, with Jupiter. It produced a series of enormous fireballs. It is thought the collision of a rather smaller body with the Earth, about 66m years ago, was responsible for the extinction of the dinosaurs. A few small early mammals survived, but anything as large as a human would have almost certainly been wiped out.

It is hard to say how often such collisions occur, but a reasonable guess might be every 20m years, on average. If this is correct, it would mean intelligent life on Earth has developed only because of the lucky chance that there have been no large collisions in the past 66m years. Other planets may not have had a long enough collision-free period to evolve intelligent beings.

A third possibility is that there is a reasonable probability for life to form and to evolve to intelligent beings, but the system becomes unstable and the intelligent life destroys itself. This would be a pessimistic conclusion and I hope it isn’t true.

I prefer a fourth possibility: that there are other forms of intelligent life out there that we have overlooked. In 2015, I was involved in the launch of the Breakthrough Initiatives. Breakthrough Listen uses radio observations to search for intelligent extraterrestrial life, and has state-of-the-art facilities, generous funding and thousands of hours of dedicated radio telescope time. It is the largest scientific research programme yet aimed at finding evidence of civilisations beyond Earth. Breakthrough Message is a competition to design a message representing Earth, life and humanity that could potentially be understood by civilisation. There are no plans actually to send a message — meeting a more advanced civilisation, at our present stage, might be a bit like the original inhabitants of America meeting Columbus: I don’t think they thought they were better off for it.

I am optimistic, though, that, one day, we will transcend the Earth and learn to exist in space. We never really know where the next great scientific discovery will come from, nor who will make it. Opening up the thrill of scientific discovery, creating innovative and accessible ways to reach out to the widest young audience possible, greatly increases the chances of inspiring the new Einstein. Wherever she might be.

So remember to look up at the stars and not down at your feet. Try to make sense of what you see and wonder about what makes the universe exist. Be curious. And however difficult life may seem, there is always something you can do and succeed at. It matters that you don’t just give up. Unleash your imagination. Shape the future.