Desert (οικολ.) (=έρημος) Χερσαίο οικοσύστημα, το μεγαλύτερο τμήμα επιφάνειας του οποίου δεν καλύπτεται από βλάστηση. Υπάρχουν έρημοι θερμές και έρημοι ψυχρές, άλλες αμμώδεις και άλλες όχι. Σε όλες τις περιπτώσεις το νερό είναι λιγοστό. Σε ορισμένες ερήμους από καιρό σε καιρό υπάρχουν δυνατές βροχοπτώσεις, αλλά το νερό εξατμίζεται πολύ γρήγορα. Φυτά: κάκτοι, ξηροφυτικοί θάμνοι. Ζώα: έντομα, ερπετά (φίδια, σαύρες). Βέβαια η πανίδα και η χλωρίδα εξαρτώνται από το είδος ης ερήμου. ΛΙΛΙΑΝ ΚΑΡΑΛΗ, Λεξικό αρχαιολογικών-περιβαλλοντικών όρων, Λήμμα “Desert”

Περίληψη προηγουμένων και προειδοποίηση: Πόσο φυσικό, βλέπε αυτονόητο, ενδιαίτημα του βλέμματος είναι το τοπίο; Είναι το τοπίο ένα προαιώνιο, ανιστορικό και ανιστόρητο καταφύγιο του βλέμματος που προσφεύγει σ’ αυτό φεύγοντας την αγνωσία; Είναι το τοπίο ένας κοινωνικός συμβιβασμός του βλέμματος; Υπάρχει ένας αντίκοσμος της όρασής μας; Κοιτάξαμε ποτέ κάτι για πρώτη φορά; Τι μας επιφυλάσσει το βλέμμα μας; Το βλέμμα μας φτερώνεται απ’ τη σκέψη μας που είναι γοργόφτερη όπως και τα λόγια μας και αυτό μαρτυρούν όλες οι ποιητικές, γραπτές και εικονογραφικές διατυπώσεις— το περιστέρι του πνεύματος, τα φτερωτά βλέμματα των πολυόμματων χερουβίμ, που υποτάσσουν στη θεολογική τάξη τη φυσική παντεποπτεία και οξύτητα του βλέμματος ενός πουλιού. Σε ποια εξουσία υποτάσσεται το βλέμμα μας; είναι το τοπίο η καθήλωση του βλέμματος, η στέρηση της πνευματικής ελευθερίας του που πνέει όπως το πνεύμα όπου θέλει,— μπορεί το βλέμμα μας να θέλει; Μήπως η ανάγνωση και αναγνώριση του τοπίου, η κατανόηση, είναι το βλέμμα που καθυστερεί στα πράγματα και τυπώνεται ιστορικά, βαθμιαία και ανοδικά στην περιγραφή τους ανατρέχοντας στο βιωματικό απόθεμα εννοιών και στη λεξικογραφική παρουσία των όρων που αντλούνται από τη βάση τους, το μεγάλο οικοσύστημα ακριβείας του Λεξικού, για να τελέσουν τις αρμόδιες λειτουργίες τους, να φωτίσουν με συνειδητό φως το φαινόμενο σκοτάδι, να φέρουν στην επιφάνεια μορφές ζωής εκεί που βασιλεύει φαινόμενος θάνατος; Η πορεία του βλέμματος στο τοπίο ακολουθεί την απόκρημνη πορεία της συνεχούς αναζήτησης ενός όλο και απαιτητικότερου, όλο και λιγότερο ανθρωποκεντρικού, όλο και ασκητικότερου στην πολυτέλεια της χρήσης των εκφραστικών μέσων κοσμογραφικού ήθους. Η τοπιογραφία βγαίνει από το κάδρο και αφομοιώνεται στη δραστική σκηνογραφία της αρχιτεκτονικής τοπίου και το έργο τέχνης στην ερμητική φυσιοκρατία του τέχνεργου. Ένα βλέμμα στους «Αγωγούς του φωτός», αρχιτεκτονικό τοπίο της Νάνσι Χολτ, στην Έρημο της Μεγάλης Λεκάνης στη Γιούτα.

3

Ο ουρανός, παραμένοντας γαλάζιος -ένα αχνό, διστακτικό, σχεδόν γαλάζιο- με μια ικανή να ζωντανεύει το ουράνιο ανάγλυφο νέφωση που γύριζε στο ιώδες, το ρόδινο και το χρυσαφί, λευκάζοντας ελάχιστα, ίσα για έναν παροιμιώδη τόνο αισιοδοξίας στις παρυφές, συγκέντρωνε σίγουρα τη φανερή ζωή της εικόνας μα δύσκολο ήταν να του αποδώσεις ξεκάθαρο ήθος, έστω εντοπιότητα· κάτι ανάμεσα σε εξουδετερωμένον Τιέπολο και ξεθυμασμένο χολιγουντιανό τεχνικολόρ. Ο ορίζοντας ανοιχτός τόσο που να καταντάει κλειστός. Μόνο η σκιά ενός -ας τον πούμε ορεινό- όγκου σε τμήμα του βάθους που δεν θα μπορούσες να πεις αν πρόκειται για λόφους, για τούμπα, για θεόπετρα ή για βουνό ελλείψει ικανών συγκριτικών στοιχείων μεγέθους· πάντως χωρίς αυτό το φράγμα σκιάς του βάθους ο ορίζοντας θα κινδύνευε με εξαφάνιση. Το πιο μυστηριώδες -το έδαφος. Απέραντη ακατοίκητη πεδιάδα; Απόσπασμα τούντρας; Παραπλανητικό απόσπασμα αεροδρόμιου; Ορεινός χερσότοπος; Παρατημένη κοιτίδα κάποιας άγνωστης βιοκοινότητας; Στην επιφάνεια του εδάφους -μα ποιο έδαφος; μήπως «θαμμένο έδαφος», επιφάνεια που χρόνισε αδιατάρακτη υποδεχόμενη αλλεπάλληλες φυσικές ή μνημειακές αποθέσεις; -μια κρούστα που θα μπορούσε να είναι στρώμα τσιμεντόσκονης, πάχνης, αλατιού ακόμα και βρικολακιασμένου χιονιού. Απουσία ζωής; Απουσία θερμοκρασίας; Μήπως και ατμόσφαιρας; Είμαστε στο διάστημα; Σε πρώτο, δεύτερο, τρίτο και τέταρτο πλάνο τέσσερα τέχνεργα -μάρτυρες ανθρώπινης δεξιότητας και εγκατοίκησης ανθρώπου-εργάτη -η περιγραφή προστρέχει αναγκαστικά σε ορολογία όλο και πιο ακριβή, όλο και πιο αρχαιολογική -περιβαλλοντολογική- φερτοί κι επείσακτοι στην ερημία ογκηροί τσιμεντένιοι κυλινδροσωλήνες με σκόπιμες τεχνουργημένες τρύπες -όρια μαγικής εικόνας στην επιφάνειά τους, απόπειρα λογικής επικοινωνίας; απόπειρα γλώσσας; τρόχμαλοι-αποσπάσματα σταματημένης απ’ το χρόνο γιγαντομαχίας, κομμάτια εγκαταλειμμένης απόπειρας υδραγωγίας που γύρισε σε γλυπτική προδιάθεση; Διατυμπανίζει κάτι η σύμμετρη ομόκεντρη θέση τους; Το ρόδισμα του εσωτερικού τους από το φως; Ποιο είναι άραγε το πραγματικό μέγεθος των τσιμεντοσωλήνων; Μπορεί κάποιος να καταφύγει στο εσωτερικό τους για να προφυλαχτεί απ’ τη βροχή και γενικά απ’ τα στοιχεία της φύσης, αν φυσικά βρέχει ποτέ σ’αυτόν τον τόπο, και αν είναι φύση αυτός ο τόπος; Μήπως δεν είναι τόπος; Μήπως πριν δεν ήταν τόπος αλλά έγινε ύστερα τόπος-τοπίο; Τι είναι τόπος, τι είναι τοπίο; Μήπως είναι η έρημη χώρα; Υπάρχουν άραγε σπασμένα γυαλιά έτοιμα να πληγώσουν τα πόδια μας σ’ αυτήν την εξορία; Υπάρχει κακία, θεολογία και μεταφυσική; Πώς άραγε να φωταγωγείται το εσωτερικό των δυο κυλινδροσωλήνων που μας δείχνουν μόνο την εξωτερική τους επιφάνεια; Μήπως αυτοί οι σωλήνες είναι αγωγοί φωτός; Μήπως όλα αυτά τα ερωτήματα είναι μέρος της διαμόρφωσης, της σύνταξης, σύνθεσης και εγκατάστασης ενός τοπίου στην απόλυτη έρημο; Η Νάνσι Χολτ (1938-2014) είναι Αμερικανίδα, αρχιτεκτόνισσα τοπίων. Αγόρασε μερικά στρέμματα στην απόλυτη έρημο, την Έρημο της Μεγάλης Λεκάνης, στην πολιτεία της Γιούτα, καμιά διακοσοεξηνταριά μίλια μακριά από κάθε κατοικημένο τόπο, κοντά στη νεκρόπολη Λούσιν, μια πόλη φαντασμάτων. Στο Λούσιν, που ιδρύθηκε για να ανεφοδιάζονται με νερό οι ατμομηχανές των τρένων κατοικούσαν κυρίως σιδηροδρομικοί υπάλληλοι που κάποτε το εγκατέλειψαν. Το 1996 το κατοίκισε ένας απίθανος κάτοικος, που φαίνεται πως παραμένει μοναδικός, ερασιτέχνης αεροναυπηγός, λάτρης της προπέλας, που το ‘σκασε κάποτε από την Τσεχοσλοβακία συνωμοτώντας με τον άνεμο καβάλα στο ανεμοπλάνο του. Ζει σε ένα υπόστεγο για αεροσκάφη που το διαμόρφωσε σε μονόχωρη κατοικία ευτυχισμένος με τις προπέλες του. Η Νάνσι Χολτ, πάλι, σαγηνεύτηκε από την κλιμάκωση της έντασης του ηλιακού φωτός στην έρημο και αποφάσισε να φέρει τον ουρανό στη γη -έτσι μέσα στη στέγνια της ερήμου έφερε την παρουσία της μνήμης του νερού με τους αγωγούς της που αντί νερό οδηγούν το φως και ταυτόχρονα προσφέρονται για ανθρώπινο καταφύγιο. Φαίνεται πως με άλλους τρεις φίλους κούρνιασαν μια νύχτα ο καθένας χωριστά σε κάθε σωλήνα και είδαν τον έναστρο ουρανό να κατεβαίνει στη γη. Οι σωλήνες έχουν διαστάσεις πεντέμισι μέτρα μήκος και δυο μέτρα και εβδομήντα πέντε εκατοστά πλάτος. Είναι τοποθετημένοι αντικριστά σε σχήμα Χ και ευθυγραμμισμένοι με την ανατολή και τη δύση του ήλιου κατά το χειμερινό και θερινό ηλιοστάσιο. Είναι από τσιμέντο και κατασκευάστηκαν επί τόπου από συνεργείο εργατών, εκσκαφέων, γερανών, εργολάβων, οικοδόμων με τη δική της καθημερινή επίβλεψη. Πάνω στον καθένα ανοίχτηκαν τρύπες διαταγμένες στα σχήματα των αστερισμών του Δράκοντα, του Περσέα, της Περιστεράς και του Αιγόκερω. Λέγονται «Αγωγοί του ήλιου». Το φως του φτάνοντας μέσα τους κι αφήνοντας κηλίδες στο εσωτερικό των σωλήνων τούς μετατρέπει σε αντίγραφο του έναστρου στερεώματος. Είναι ορατοί στον επισκέπτη από περίπου δυόμισι χιλιόμετρα μακριά. Είναι μια ανθρώπινη μαρτυρία και ενδιαίτημα, μια ανθρώπινη σύμμετρη παρένθεση με τις ποικίλες στοχαστικές αναφορές της, μέσα στην έρημο. Μιλούν τη γλώσσα του φυσικού περιβάλλοντος ενώ με την προσθήκη της ανθρώπινης μνήμης το ανασυνθέτουν και το εμψυχώνουν σε τοπίο. Είναι οδηγοί, δάσκαλοι και αγωγοί βλέμματος.

Διαδικτυακές παραπομπές

https://www.nytimes.com/2012/03/29/garden/in–a–remote–part–of–utah–life–alone–in–a–hangar.html

https://en.wikipedia.org/wiki/Great_Basin_Desert

https://en.wikipedia.org/wiki/Nancy_Holt

https://www.artsy.net/article/artsy–editorial–story–sun–tunnels–nancy–holts–land–art–masterpiece

Νάνσι Χολτ, Αγωγοί του ήλιου, 1973-1976, Έρημος της Μεγάλης Λεκάνης στη Γιούτα.