…Το μωρό μας με κλωτσάει,
τι θα γίνει με το τσάι;
Πνίξε πια το βασιλιά.
Α! Το πίνουν οι Κινέζοι
σιωπηλοί γουλιά-γουλιά.

Νίκος Καββαδίας

Τα μεσημέρια έτρωγαν όλοι μαζί σε ένα από εργαστήρια του Τμήματος. Άπλωναν τάπερ σε ένα μεγάλο τραπέζι να μοιραστούν το φαγητό. Το εργαστήριο ανήκε σε Καντονέζο καθηγητή με καταγωγή από το Χονγκ Χονγκ. Σιγομιλούσαν, μασουλούσαν, ρουφούσαν. Οι περισσότεροι από τη Λαϊκή Δημοκρατία και κάποιοι λίγοι από την Ταϊβάν. Έμπαινα και με χαιρετούσαν γνέφοντας το κεφάλι. Συνήθως ήθελα να δανειστώ κάτι για τη δική μου έρευνα, τους ζητούσα συγγνώμη που τους διέκοψα και μου έδειχναν που θα το βρω.

Το Μάιο του 1988 πήγα στη Βοστώνη να περάσω το τριήμερο της Memorial Day και συνταξίδεψα με συνάδελφο που μου ζήτησε να έρθει με το αυτοκίνητο για να επισκεφτεί κάποιους φίλους εκεί. Κινέζα, από τη mainland China. – έτσι μιλούσαν όλοι τους για τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, επισήμανση ότι το Ταϊβάν δήλωνε αποκλειστικά γεωγραφική διαφοροποίηση. Λιγομίλητη η συνάδελφος. Στη συζήτηση στο φέρι για το Connecticut, σαν είπα κάτι για την Πολιτιστική Επανάσταση, υποθέτω απλοϊκό και αφελές, αντέδρασε, θύμωσε. Εμείς οι Δυτικοί, είπε, οι Westerners, μιλάμε με ευκολία για την Πολιτιστική Επανάσταση, ανύποπτοι. No idea! Δεν ξέρουμε πόσο δύσκολα ήταν για αυτούς, για εκείνη – τα χρόνια που έκανε να δει τους γονείς της, τους οποίους πήραν με εξαναγκασμό, και τη μεγάλωνε η γιαγιά της.

Το ’89, τον Απρίλη, πέθανε από καρδιακή προσβολή ο μεταρρυθμιστής πρώην Γενικός Γραμματέας του Κινεζικού Κομμουνιστικού Κόμματος Χου Γιαομπάνγκ. Είχε απομακρυνθεί δύο χρόνια πρωτύτερα, αναγκαστική παραίτηση, εξαιτίας φοιτητικών διαδηλώσεων που ζητούσαν περισσότερες μεταρρυθμίσεις. Υποτίθεται ότι η στάση του ήταν ενθαρρυντική καθώς επιθυμούσε ρήξη με τους σκληροπυρηνικούς μαοϊκούς και τα διεφθαρμένα ή τ’ ανίκανα μέλη του Κόμματος. Παρέμεινε ενεργό στέλεχος κι ο θάνατός του έδωσε την αφορμή για νέο ξεκίνημα, στις 18 του μήνα, κινητοποιήσεων σε πολλές πόλεις της Κίνας. Αίτημά τους, αρχικά, η αποκατάσταση της προσέγγισης του Χου Γιαομπάνγκ. Γρήγορα ο ενθουσιασμός και η οργή των φοιτητών κλιμακώθηκαν: απαίτηση για συγγνώμη από την κομματική ηγεσία, παραίτησή της, ελεύθερες εκλογές, ελευθερία του Τύπου, ελευθερία σε πολιτικούς κρατούμενους. Τα πλήθη στις πλατείες γιγαντώθηκαν. Στα τέλη του Μαΐου η κυβέρνηση επέβαλε στρατιωτικό νόμο.

Θυμάμαι τις συγκεντρώσεις στο μεγάλο υπαίθριο χώρο του Πανεπιστημίου. Θυμάμαι ιδιαίτερα έναν από αυτούς, συνάδελφο που γράφτηκε στο Τμήμα το φθινόπωρο της προηγούμενης χρονιάς, περισσότερο ομιλητικό και επικοινωνιακό με μας τους “Westerners”. Ένα πρωί των ημερών, καθώς διέσχιζα το προαύλιο, τον είδα με ντουντούκα και λευκό μαντήλι στο κεφάλι. Ήταν όμορφος. Μου ζήτησε να μείνω, να κάτσω μαζί τους στο ανοικτό αμφιθέατρο. Επιπόλαιες οι σκέψεις μου για την Πολιτιστική Επανάσταση, ασύνταχτες και προκατασκευασμένες. Τους θύμωναν τέτοιες σκέψεις. Αλλά με παρότρυνε το χαμόγελό του. Χάρηκα ανάμεσά τους, για λίγη ώρα, στη νέα επανάσταση. Ήταν ώρα να παραμείνω λιγομίλητος και μετρημένος.

Άνοιξη του 2019. Οι τολμηρότερες προβλέψεις όσων συμμετείχαν στην κινεζική άνοιξη του 1989, δεν άγγιξαν τις αληθινές εικόνες του μέλλοντος, της σημερινής πραγματικότητας της Κίνας. Δύσκολο να χωρέσει σε απλούς όρους η σημερινή Κίνα, όπου όλα παρέμειναν τα ίδια με σκοπό ν’ αλλάξουν τα πάντα. Ν’ αλλάξει και η Κίνα και το σύμπαν.

Το Κόμμα εξακολουθεί να καθορίζει εξολοκλήρου την κατάσταση της χώρας. Ο κεντρικός σχεδιασμός ελέγχει την πορεία της, όχι μόνο μακροοικονομικά αλλά απλώνοντας ρίζες μικροδιαχείρισης προς όλες τις κατευθύνσεις, μέσω αποφάσεων για τη διοίκηση κρατικών επιχειρήσεων και ιδιωτικών εταιρειών. Το οικονομικό, κι όχι μόνο, περιβάλλον καλουπώνεται σε πενταετή σχέδια μέσω υλοποίησης κυβερνητικών προγραμμάτων για την επίτευξη στόχων σε όλους τους τομείς της οικονομίας, παρεμβαίνοντας και προδιαγράφοντας, καθορίζοντας την κοινωνική εξέλιξη. Κεντρικός ο ρόλος των κρατικών επιχειρήσεων, της ατμομηχανής του συστήματος, και ισχυρή η παρουσία κρατικών τραπεζών που κρατούν σφιχτοδεμένο το χρηματοπιστωτικό σύστημα με τις πενταετείς υπαγορεύσεις για την εθνική οικονομική, βιομηχανική και κοινωνική ανάπτυξη. Ο δυσανάλογα μικρός αριθμός πτωχεύσεων σε σύγκριση με το μέγεθος της οικονομίας, προδίδει τον τρόπο λειτουργίας του τραπεζικού συστήματος. Τεράστια η πίεση στο φυσικό περιβάλλον. Να σημειωθεί ότι το τρέχον πενταετές σχέδιο αναγνωρίζει ότι υπάρχει κυβερνητικός παρεμβατισμός στην κατανομή των φυσικών πόρων, ιδιαίτερα των ορυκτών, συνιστώντας αναθεώρηση για λόγους αναντιστοιχίας μεταξύ αποτελεσματικής ζήτησης και προσφοράς. Συνεχής επιρροή στις εγχώριες και παγκόσμιες τιμές πρώτων υλών μέσω πλεονασματικών αποθεμάτων. Ανησυχητική η δεσπόζουσα θέση της Κίνας στην παραγωγή σπάνιων γαιών, απαραίτητων για την κατασκευή προϊόντων υψηλής τεχνολογίας. Απειλητικό το φάσμα επιστράτευσής τους στον εμπορικό πόλεμο με τις ΗΠΑ, που συμπαρασύρει όλους.

Ταχεία κινεζική ανάβαση στην κορφή των μεγαλύτερων εξαγωγικών οικονομιών, ψηλότερα από ΗΠΑ και Γερμανία, συμπαρασύροντας το βιοτικό επίπεδο μέρους της κοινωνίας, δημιουργώντας τεράστιες εσωτερικές αντιθέσεις. Αλλά οι Κινέζοι εργαζόμενοι δεν έχουν νομικά κατοχυρωμένη τη δυνατότητα να επιλέξουν συνδικαλιστικό όργανα πλην της μίας και μόνης νομικά αναγνωρισμένης συνδικαλιστικής οργάνωσης, της ΠανΚινεζικής Οµοσπονδίας Συνδικαλιστικών Ενώσεων. Θεωρητική η συλλογική διαπραγμάτευση μισθών. Από τις οκτώ συμβάσεις της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας, η Κίνα έχει επικυρώσει επιλεκτικά τέσσερις, αρνούμενη βασικά δικαιώματα στους εργαζομένους.

Επιθετικός καπιταλισμός γεννημένος σε κομμουνιστικό δοκιμαστικό σωλήνα, πετυχημένο πείραμα. Κοιτούμε με δέος το υβρίδιο να γιγαντώνεται και να επεκτείνεται γοργά, σε λίγες δεκαετίες, αποτελεσματικά και κερδοφόρα. Κανείς δεν μιλάει πλέον με βδελυγμία- «κινεζιά» – για τη Huawei ή για την κινέζικη τεχνολογία φωτοβολταϊκών.

It’s coming through a hole in the air, from those nights in Tiananmen Square… L. Cohen, 1992

Το βράδυ της 3ης Ιουνίου 1989 ο στρατός άνοιξε πυρ εναντίον των διαδηλωτών στην πλατεία Τιενανμέν. Σε δύο μέρες είχε αποκτήσει τον έλεγχο στις πόλεις της Κίνας που έγιναν πόλοι διαμαρτυρίας. Επίσημος απολογισμός 241 νεκροί. Χιλιάδες οι νεκροί σύμφωνα με άλλες, μη κρατικές πηγές. Πολλοί από τους διαδηλωτές που συνελήφθησαν εκτελέστηκαν. Χιλιάδες και οι τραυματίες.

Τα γεγονότα του ’89 εξορισμένα από τα επίσημα ΜΜΕ της Κίνας. Το αξιοσημείωτο είναι ότι πολλοί Κινέζοι δεν δείχνουν δυσαρεστημένοι με αυτό.

Πριν κάποια χρόνια είδα έκθεση του Αϊ Γουέι Γουέι με θέμα την ελευθερία. Καλλιτέχνης που είδε το εργαστήρι του να κατεδαφίζεται από τις κινεζικές αρχές έχει πολλά να πει για την ελευθερία έκφρασης στη χώρα του. Παρόλα αυτά η προσέγγισή του μου φάνηκε απλοϊκή, αποκομμένη. Κάπου τον πρόλαβαν αλλαγές στο σύστημα αξιών μιας νεότερης γενιάς συμπατριωτών του. Η Louisa Lim συγγραφέας του «Λαϊκή Δημοκρατία της Αμνησίας» αναφέρει ότι σε ομιλία της σε Πανεπιστήμιο της Αυστραλίας για την κληρονομιά της Τιενανμέν, μια φοιτήτρια αμφισβήτησε την ανάγκη διατήρησης της ιστορικής μνήμης των γεγονότων του 1989.

Ναι ελευθερία, ίσως. Αλλά ίσως δεν αρκεί, τουλάχιστον ως προτεραιότητα. «Ψωμί, παιδεία, ελευθερία»; μάλλον. Μήπως όμως «παιδεία, δύναμη» το ζητούμενο; Δεν κλείνει η δύναμη την ελευθερία, έστω και εκπτωτικά, δεν δίνει κάτι πρόσθετο, κάτι παραπάνω; Αυτό, όταν αγγίζεις το ψωμί και το κάνεις χρυσάφι;

Κάπως εκτός, out of time, Κοέν και Αϊ Γουέι Γουέι. Ο Καββαδίας το είδε τελικά: το τσάι το κράτησαν οι Κινέζοι την ώρα που παλιοί αυτοανακηρυγμένοι βασιλιάδες ψείριζαν τα αχαμνά τους.

Αυτά για τους Κινέζους.

Εμείς, οι υπόλοιποι, με τη ζωή μας στη βλέψη και στις πρακτικές των Κινέζων, με τη νέα γενιά Κινέζων να έχει γραμμένο το 1989 και την Τιενανμέν, με το φτερούγισμα ενός δισεκατομμυρίου δράκων ικανό να ξεσηκώσει παγκόσμια θύελλα που θα μυρίζουν φρέσκα μνημόνια στον αέρα, θα ψειρίζουμε για καιρό μητσοτάκη, βενιζέλο, τσίπρα, κι όποιον άλλο, από τα αχαμνά μας, κοιτώντας τους με προσοχή ανάμεσα στα δάχτυλά μας.