Ανθρώπινη επαφή ως πολυτέλεια
30-03-2019

Διαβάζω σε ένα άρθρο των New York Times μια εντυπωσιακή φράση: «[…] η πολυτελειοποίηση της ανθρώπινης επαφής». “What we are seeing now is the luxurification of human engagement”. Με άλλα, πιο σωστά λόγια: η αναγωγή της ανθρώπινης επαφής σε πολυτέλεια. Το άρθρο είναι το “Human Contact Is Now a Luxury Good – Screens used to be for the elite. Now avoiding them is a status symbol”, και η φράση προέρχεται από υψηλόβαθμο στέλεχος εταιρείας συμβούλων επιχειρήσεων, “Luxury Institute”, που δραστηριοποιείται στον χώρο της έρευνας αγοράς πολυτελών αγαθών. Η εταιρεία, με απλά λόγια, μελετά το πού και πώς ξοδεύουν τα χρήματά τους τα ανώτερα κλιμάκια καταναλωτών, και πουλάει τα αποτελέσματα σε μεγάλες εταιρείες για να προσαρμόζουν αναλόγως τις στρατηγικές τους. Τα συμπεράσματά της δείχνουν ότι όσο περισσότερο διαδίδονται οι οθόνες (υπολογιστών) και οι εφαρμογές τους, τόσο λιγότερο τις χρησιμοποιούν οι πλουσιότεροι.

Το άρθρο αναφέρει ως παράδειγμα έναν εξηνταοκτάχρονο συνταξιούχο που μιλώντας για τη νεοαποκτηθείσα γάτα του βάζει τα κλάματα από συγκίνηση. Η γάτα του είναι ένα άβαταρ σε μια εφαρμογή στο τάμπλετ του. Μια εφαρμογή, κομμάτι της φροντίδας στο σπίτι που δικαιούται ο συγκεκριμένος χαμηλοσυνταξιούχος. Η γάτα τον παρακολουθεί μέσω ευρυγώνιας κάμερας, τον συμβουλεύει σχετικά με τις διατροφικές και άλλες συνήθειές του, του βάζει μουσική και βίντεο, αλλά και του μιλάει για τα ενδιαφέροντά του που επικεντρώνονται στην αγαπημένη του ομάδα τού μπέιζμπολ.

Η εφαρμογή δεν συνιστά καν κάτι που να προσεγγίζει κάπως την τεχνητή νοημοσύνη (λινκ). Πίσω από τη γάτα και τα τεχνητά αισθητήριά της βρίσκεται ένας υπάλληλος που αντί να εκτελεί ένα καθημερινό δρομολόγιο από σπίτι σε σπίτι συνταξιούχου βρίσκεται στο γραφείο του, στην εταιρεία που έχει αναλάβει την παροχή υποστήριξης της συγκεκριμένης πληθυσμιακής ομάδας.

Το παράδειγμα χρησιμοποιείται όχι μόνο για να δείξει τον βαθμό στον οποίο οι οθόνες έχουν αντικαταστήσει την ανθρώπινη επαφή, αλλά και τον βαθμό της συναισθηματικής εξάρτησης που έχουν αναπτύξει οι χρήστες με τις συγκεκριμένες εφαρμογές. Η εταιρεία που χειρίζεται τα άβαταρ δηλώνει: «αν ο χρήστης πει “σε αγαπώ” στο άβαταρ, εμείς του το ανταποδίδουμε».

Το άρθρα περιγράφει ένα δυσοίωνο σκηνικό. Όχι γιατί βρίσκει απαραίτητα κάτι προβληματικό στην παροχή υποστήριξης σε συνταξιούχους με αυτό τον τρόπο, αλλά γιατί η εκτεταμένη χρήση υπολογιστών από όλες τις ηλικίες, και ειδικά από νήπια και παιδιά, δείχνει ότι έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην ανάπτυξή τους. Η συγκεκριμένη έρευνα (λινκ) παρουσιάζει και το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Αν και βρισκόμαστε ακόμη στα πρώτα στάδια παρακολούθησης των επιπτώσεων της τόσο εκτεταμένης χρήσης των smartphone από τόσο νεαρές ηλικίες, τα πρώτα στοιχεία δεν δείχνουν και τόσο ενθαρρυντικά: χαμηλότερα αποτελέσματα σε τεστ που απαιτούν σκέψη και γλωσσικές δεξιότητες, αρκετά στοιχεία που υποδηλώνουν συσχετισμό (όχι απαραίτητα αιτιακή σχέση) με την εμφάνιση κατάθλιψης, αλλά και διαφορές στον τρόπο ανάπτυξης του εγκεφάλου (παρατηρείται πρόωρη λέπτυνση του εγκεφαλικού φλοιού). Οι ερευνητές στο συγκεκριμένο ρεπορτάζ είναι πολύ προσεκτικοί στις διατυπώσεις τους: επισημαίνουν ότι ακόμα δεν γνωρίζουμε αν όλα αυτά είναι ακριβώς αρνητικά γιατί δεν γνωρίζουμε πώς ακριβώς θα εξελιχθούν σε βάθος χρόνου. Τονίζουν όμως ότι τα πράγματα είναι διαφορετικά από το παρελθόν. Τονίζουν ότι είναι εντυπωσιακά. Στεκόμαστε απέναντι σε καταστάσεις που δεν είχαμε συναντήσει ξανά, και, μάλιστα, οι ερευνητές επισημαίνουν πόσο λάθος είναι να παραλληλίζεται η χρήση της τηλεφωνικής συσκευής που έκαναν οι σημερινοί μεσήλικες στα νιάτα τους με τη χρήση των smartphone που κάνουν οι νέοι σήμερα.

Τα πράγματα είναι διαφορετικά από το παρελθόν. Θα ήθελα να το κρατήσετε αυτό γιατί θεωρώ ότι δεν συνιστά μια κενή φράση. Δεν σημαίνει δηλαδή ότι πάντοτε τα πράγματα ήταν διαφορετικά και ότι οι τεχνολογικές εξελίξεις πάντοτε φάνταζαν και φαντάζουν απειλητικές στα μάτια των μεγαλύτερων. Η τεχνολογική πρόοδος δεν χαρακτηρίζεται πάντοτε από εξημερωμένη γραμμικότητα αλλά και από περιόδους βίαιων ξεσπασμάτων που συμπαρασύρουν και μετασχηματίζουν στη δίνη τους ακόμη και τον αντιληπτικό μας ορίζοντα. Η τεχνολογική επανάσταση των τελευταίων δέκα ετών, που έχει μετασχηματίσει εντελώς την ποιότητα και την ποσότητα διακίνησης και διαχείρισης πληροφοριών, είναι μόνο σίγουρο ότι θα έχει επιπτώσεις, και μάλλον ραγδαίες, στην εξέλιξη της αντίληψης και στην προσαρμοστικότητα των γνωσιακών εργαλείων που θα υπαγορεύσουν τους τρόπους με τους οποίους θα συνεχιστεί η ανθρώπινη εξέλιξη.

Διαβάζοντας το άρθρο με το γατάκι άβαταρ του συνταξιούχου, ένα άρθρο που αποτυπώνει την τάση των ανώτερων οικονομικών στρωμάτων να χρησιμοποιούν λιγότερο την τεχνολογία, και περισσότερο τον παράγοντα άνθρωπο, διέκρινα ένα ίχνος εμμονής, μια προσκόλληση αν θέλετε, σε έναν συντηρητισμό που συνάδει με πολλές περιόδους της ιστορίας που χαρακτηρίστηκαν από βίαια τεχνολογικά ξεσπάσματα. Η εισαγωγή, για παράδειγμα, των σιδηροδρόμων και της μαζικής αυτοκίνησης στο καθημερινό γίγνεσθαι συνάντησε σθεναρές αντιστάσεις και βρήκε επικριτές στο πρόσωπο αυτών που δήλωναν εραστές των μετακινήσεων με τα ζώντανά τους. Και πάλι δεν υποστηρίζω ότι η αναλογία και τα παραδείγματα είναι ακριβώς “ανάλογα”. Ούτε απορρίπτω εντελώς τα επιχειρήματα των πλουσίων που επιλέγουν για τα τέκνα τους περισσότερη ανθρώπινη επαφή και γενναίες δόσεις παλαιομοδίτικου παρά τεχνολογικού αλφαβητισμού.

Σας καλώ όμως να κοιτάξετε για λίγο το σχολείο που αναφέρει το άρθρο των Times ως την κορυφαία προτίμηση των πλούσιων γονιών της περιοχής τού Silicon Valley. Πρόκειται για ένα Waldorf School. Τα Waldorf είναι ιδιωτικά σχολεία «[…] που υπόσχονται επιστροφή στη φύση και ένα περιβάλλον χωρίς υπολογιστές». Επισημαίνω εδώ ότι η φιλοσοφία των Waldorf βασίζεται στη διδασκαλία του Ρούντολφ Στάινερ που υπήρξε ο δημιουργός του κινήματος της ανθρωποσοφίας. Η ανθρωποσοφία, που παρουσιάζεται ως νέα επιστήμη, φιλοδοξεί να ερμηνεύσει τον κόσμο όχι μόνο με φυσικούς όρους αλλά και με όρους της ψυχής και του πνεύματος. Ενώ εγώ είμαι ανοιχτός σε τέτοιες ατραπούς (ένα από τα αγαπημένα μου μυθιστορήματα, το Humboldt’s Gift (βραβείο Πούλιτζερ) τού νομπελίστα Σολ Μπέλοου εμπλέκει την ανθρωποσοφία) δεν είμαι τόσο σίγουρος ότι θα εμπιστευόμουν την εκπαίδευση του παιδιού μου σε ένα ίδρυμα που προάγει παρόμοιες ιδέες. (Ως υποσημείωση, σημειώστε πόσο κωμικό ακούγεται να αντιτίθεται κάποιος, στην Ελλάδα, σε σχολική διδασκαλία που εμπλέκει ψυχή και πνεύμα όταν η διδασκαλία των θρησκευτικών παραμένει ουσιαστικά υποχρεωτική.)

Στον αντίποδα αυτών των ανησυχιών αλλά και της υστερίας με την τεχνολογία όπου υποτίθεται ότι συνιστά πλέον ένδειξη στάτους το να βρίσκεσαι εκτός κοινωνικών δικτύων και να περνάς όσο το δυνατόν περισσότερο χρόνο μακριά από οθόνες και υπολογιστές, γιατί, και αυτό υπαινίσσεται το άρθρο, υπάρχουν ποιοτικότερα πράγματα να κάνει κάποιος εκτός οθόνης, με πρώτο και κύριο την ανθρώπινη συναναστροφή· στον αντίποδα λοιπόν της λογικής που υποστηρίζει ότι είναι προτιμότερο το παιδί να μάθει να πλέκει και να μελετάει κλάσματα φτιάχνοντας κέικ και χορτόπιτες (λινκ) προτείνω να δείτε το περίφημο Her του Spike Jonze. Την ταινία όπου ο πρωταγωνιστής, Joachin Phoenix, ερωτεύεται το λειτουργικό του σύστημα, τη Samantha.