Το αντάρτικο ως την Καζέρτα

Μετά τα μέσα Σεπτέμβρη 1944 οι ένστολες γερμανικές δυνάμεις δεν έπαιρναν μέρος ανοιχτά [σε επιχειρήσεις] εκτός ελαχίστων περιπτώσεων (Παπαθανασίου)

Η εξόριστη κυβέρνηση της Ελλάδας, αφού φάνηκε να ξεπερνιέται η κρίση της βαθειάς διαμάχης των ελληνικών εν εξορία στρατιωτικών δυνάμεων, που άφησε εκατοντάδες Έλληνες μαχητές στα συρματοπλέγματα υπό περιορισμόν, ερμηνευμένη ως  κατάπνιξη μιας ανταρσίας, μεταφέρθηκε από την Αίγυπτο στο Λίβανο, όπου τον Μάιο του 1944 συμφωνήθηκε ανάμεσα στην κυβέρνηση του βουνού, το ΚΚΕ, την εξόριστη κυβέρνηση και τους Άγγλους παρόντες, ένα πρώτο σχέδιο κοινής μελλοντικής διακυβέρνησης μετά την απελευθέρωση της χώρας.

Στις 22 Μαϊου του 1944 υπήρχε συμφωνία. Μόνον που όλες οι πλευρές είχαν και δεύτερες σκέψεις πίσω από τις προσωρινές γραπτές δεσμεύσεις. Ο Τσώρτσιλ ήδη ειδοποιούσε τους επιτελείς του πως ένα μέτωπο ενάντια στους κομμουνιστές στην Ελλάδα ήταν προ των πυλών. Άλλες μονάδες του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ σε απομνημονεύματα και ενθυμήσεις, υποστηρίζουν ότι δεν λάβαιναν υπόψη τις ενέργειες των αντιπροσώπων της ΠΕΕΑ  στη Μέση Ανατολή.

Αμφότεροι είχαν τους λόγους τους: Είχαν ήδη συμπληρωθεί πάνω από τριάντα χρόνια από τότε που ο Τσώρτσιλ, ο «αφηρημένος των Δαρδανελλίων», επέμενε στην Αγγλική διείσδυση ως συστημική στρατηγική επιλογή στην Ελλάδα προκειμένου η ρώσικη αρκούδα και αργότερα, ο σοβιετικός παράγοντας να χάσουν έναν πυλώνα διεθνούς επιρροής: να έχουν στόλους σε θερμά ύδατα, να έχουν υπερλιμένα την Μαύρη θάλασσα. Και τώρα, παρά τον Ρόμμελ και την Δουνκέρκη και την Διέππη και τις οικτρές ήττες στην Κίτρινη θάλασσα, η Ελλάδα θα μπορούσε και πάλι να φράξει τον μπολσεβικισμό μέσα από τον κυκεώνα των σύνθετων συμφωνιών.

Και από την πλευρά του ΕΛΑΣ, η δυσπιστία απέναντι στους θεωρητικούς και τους πολιτικούς, ακόμη κι αν ήταν από την ίδια παράταξη, μαζί με την σχετική αμηχανία των καπετάνιων που ήταν υπεύθυνοι για την πολίτικη ζύμωση, έφερνε δυσφορία.

 Οι συμφωνίες Λιβάνου και Καζέρτας δεν επηρέασαν καθόλου την δράση και τα σχέδιά μας (Παπαθανασίου)

Στο μεταξύ, οι Γερμανοί που ετοιμάζονταν για αναχώρηση, άρχισαν να δίνουν όλο και περισσότερες αρμοδιότητες και χώρο στις συνεργαζόμενες ομάδες των υποστηρικτών τους. Η δημιουργημένη από το 1943 ομάδα Πούλου, ενός απότακτου αξιωματικού που δρούσε ανεξάρτητα από άλλες δυνάμεις κατοχής, συνεννοούμενος μόνον με τους Γερμανούς, κόντευε να δημιουργήσει εσωτερικό εμφύλιο μεταξύ της ελληνικής χωροφυλακής και του διοικητή Μαντούβαλου και του «οφθαλμού» κατοχικής ελληνικής κυβέρνησης Χρυσοχόου που έφερε τον σκιώδη τίτλο του επιθεωρητού νομαρχιών. Ο Πούλος ήταν στο ψυγείο των εξελίξεων επί δύο χρόνια, καθώς η ανάμιξή του στην ηγεσία της εθνικιστικής οργάνωσης ΕΕΕ, που είχε αφήσει αξέχαστες εντυπώσεις στον μεσοπόλεμο, με πολιτικά παρακλάδια προστασίας στον βόρειο βενιζελισμό, δεν ευτύχησε. Τώρα, με κατοικία, γραφεία και στρατηγείο γωνία Παύλου Μελά 32 και Γρηγορίου Παλαμά, έλαβε νέες εντολές και χωρίς να αποδυναμώσει την εντατική στρατολόγηση που ασκούσε στη Θεσσαλονίκη επεκτάθηκε στην Κεντρική και Δυτική Μακεδονία, έχοντας ως ένα από τα κέντρα του την Κρύα Βρύση. Οι δυνάμεις του Πούλου, που κυκλοφορούσε με παραποιημένη στα εμβλήματα στολή Έλληνα αξιωματικού, είχαν και συνεργασία με τους περιβόητους Σουμπερτιανούς, μια μονάδα υπαγόμενη σε γερμανική καθοδήγηση ή μάλλον ανεκτικότητα, που είχε δράσει στην Κρήτη και τώρα, βρισκόταν στη Μακεδονία. Τον Αύγουστο του 1944, στέλνεται από την Αθήνα ο Παπαγεωργίου, για να αναλάβει στρατιωτικός διοικητής. Η έκθεσή του, που παραθέτει ο Δορδανάς, είναι ακριβής. Η πρώτη κατηγορία, οι «εχθροί του λαού», είναι το απόσπασμα Πούλου, η ομάδα Βήχου και η ομάδα Δάγκουλα. Η δεύτερη κατηγορία, ένας προθάλαμος προς την μελλοντική «νομιμότητα» είναι ο εξοπλισμός από Γερμανούς «χωρικών λόγω προσωπικής των ασφαλείας» ήτοι,με άλλα λογια, αντικομμουνιστών. Αυτά τα τμήματα, αναγνωρίζουν τον οπλαρχηγό της Κατερίνης (τον Κισα Μπατζάκ) ως αρχηγό και τιτλοφορούνται Ε.Ε.Σ. (Εθνικός ελληνικός στρατός). Επίσης υποστηρίζουν ότι σχετίζονται με τον ΕΔΕΣ και την ΠΑΟ και πως οι προστριβές τους είναι κυρίως με το ΕΑΜ. Ο Παπαγεωργίου εκτιμά ότι υπάρχει ένας στενός αγωγός μελλοντικής παύσης των εχθροπραξιών. Οι μεγάλοι και επιδραστικοί, κυρίως τουρκόφωνοι οπλαρχηγοί από την κεντρική Μακεδονία, την Πιερία και το Κιλκίς, έως την Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη, διεύρυναν τις εδαφικές τους επιρροές, συνεχίζοντας μια παράδοση πολεμικής τέχνης με παροχή οπλισμού και τεχνικής βοήθειας από τους Γερμανούς, που έβρισκαν εξαιρετικά χρήσιμη την παρουσία τους. Σε αυτές τις περιοχές του Τσαους Αντών, του Μιχάλαγα, του Κισά Μπατζάκ και άλλων, πρέπει να προστεθει η απέλπιδα προσπάθεια του Χρυσοχόου να δημιουργήσει την ΠΑΟ, ως αντιστασιακή οργάνωση Ελλήνων Αξιωματικών που φυλλορρόησε μόλις το φλερτ με τους Γερμανούς υπερέβη τα όρια.

Είναι χαρακτηριστικό ότι ανά περιόδους ο ΕΛΑΣ απλώς έστελνε στα σπίτια τους ΠΑΟτζήδες που ανέβαιναν στο βουνό, όπως στο Πάικο.

Ανεβήκαμε στο Πάικο, μια ομάδα αξιωματικών, εξ εφέδρων, του πυροβολικού, που γνωριστήκαμε στο μέτωπο της Αλβανίας. Στην ΠΑΟ. Οκτώ άτομα. Αλλά δεν βρήκαμε σύνδεσμο και πέσαμε στον ΕΛΑΣ. Μας αφόπλισαν, μας ανέκριναν και μας έστειλαν στη Θεσσαλονίκη. Κατάλαβαν πως δεν είχαμε σχέση με Γερμανούς. Τρεις από εμάς έμειναν στο βουνό, μαζί τους.(Θ.Θ., 1976)

 Η ενεργοποίηση όλων αυτών των εξαρτημένων, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, από την Γερμανική ομπρέλα, εκτός Θεσσαλονίκης, (αφού η ομάδα μεραρχιών του ΕΛΑΣ Κεντρικής Μακεδονίας, είχε την έγκριση των Συμμάχων και αυξανόταν εντυπωσιακά η δύναμή της, ενώ οι πολιτικοί της εκπρόσωποι έκαναν και διεθνείς συμφωνίες), οδήγησε το αντιεαμικό μέτωπο σε αναμετρήσεις σε βουνά και σε λαγκάδια της υπαίθρου σε όλη τη διάρκεια του 1944. Φυσικά, διαμορφώνονταν συγκεκριμένες ζώνες επιρροής, στις οποίες συμμετείχαν μη συστημικά και οι δυνάμεις κατοχής.

Στην πόλη της Θεσσαλονίκης, άρχισαν να παίζουν σημαίνοντα ρόλο οι Δαγκουλαίοι, τώρα που ο Πούλος είχε δουλειές στην επαρχία και ο Βήχος χάθηκε από το προσκήνιο, αλλά οι άνδρες του πήραν μεταγραφή. Δαγκουλαίους έλεγαν τους γερμανοντυμένους Έλληνες με σήμα την νεκροκεφαλή με επικεφαλής έναν Γρεβενιώτη σωφέρ που έκαναν μπλόκα, όπως το αιματηρό της Καλαμαριάς και άλλα, πάντα σε συνεργασία και  καθ’ υπόδειξη των αστυνομικών αρχών, ενώ πλακώνονταν και μαζί τους, τη στιγμή που άλλες ομάδες, κυρίως σουμπερτιανοί, είχαν αναλάβει τα φρικτά αντίποινα για ενέργειες των ανταρτών του ΕΛΑΣ, όπως το ολοκαύτωμα του Χορτιάτη, στις 2 Σεπτεμβρίου του 1944.

“Θα ήθελα να αναφερθώ σε ένα σοβαρότατο επεισόδιο που παραλίγο να αποβεί μοιραίο για την οικογένειά μου. Ήταν πρωί και ξύπνησα πρώτος. Τα 2 μου αδέλφια, Λ. και Ζ., τελειόφοιτοι πανεπιστήμιου, κοιμόντουσαν στο  δωμάτιο των γονιών μου. Χωρίς να κάνω θόρυβο άνοιξα την εξώπορτα και είδα δύο ταγματασφαλίτες να σπρώχνουν την πόρτα της αυλής και έναν ακόμα λοχία να διαβάζει ένα χαρτί. Μόλις με είδαν οι δυο πρώτοι άνοιξαν την πόρτα του σπιτιού και εισέβαλαν με τη βία μέσα. Είδαν τους γονείς μου και τα αδέλφια κοιμούνται. Δίπλα στο κρεβάτι υπήρχε μια βιβλιοθήκη από την οποία τράβηξαν ένα τόμο που ήταν βιογραφία του Στάλιν. Με ρώτησαν «Τι είναι αυτό;» Απάντησα ότι ο πατέρας μου διάβαζε όλες τις βιογραφίες των αρχηγών κρατών, ως άνθρωπος των γραμμάτων. Προς απόδειξη τούτου, διάλεξα έναν άλλο τόμο με τη βιογραφία του Χίτλερ και τους τον έδειξα. Μόλις τον είδαν έδειξαν να πείθονται… Ωστόσο, άρπαξαν τον έναν αδελφό μου που κοιμόταν και ήταν άρρωστος και τον πέταξαν στον πάτωμα. Την ίδια ώρα μπήκε ο τρίτος ασφαλίτης με τα διακριτικά λοχία…και ρώτησε θυμωμένος τους άλλους δυο: Είναι γραμμένος στην κατάσταση; Ρώτησε τα ονόματα μας …και του είπα KK .Κοίταξε την κατάσταση και διαπίστωσε ότι τα ονόματα μας δεν υπήρχαν και τους είπε «Πάμε να φύγουμε…. » Φεύγοντας, μου είπε να φέρω ένα γιατρό να δει τον αδελφό και τον πατέρα μου. «Δεν θα σας κάνουμε κακό». Και πήρε νευριασμένος τους άλλους και έφυγαν από το σπίτι. Έτρεξα αμέσως να βρω το γιατρό, που ήταν φίλος της οικογένειας, για να φροντίσει αμέσως για τον πατέρα μου. Στο δρόμο είδα 2 ταγματασφαλίτες στο διπλανό σπίτι. Είχαν πιάσει τον Βασίλη Ζαμπέτογλου που είχε την ταβέρνα στην παραλία. Άκουσα να του λένε να σηκώσει ψηλά τα χέρια και την ίδια  στιγμή τον σκότωσαν. Όταν γύρισα με τον γιατρό στο σπίτι, είδα στην απέναντι αυλή άλλους 2 ταγματασφαλίτες να σκοτώνουν ένα παλικάρι μπροστά στα μάτια της μητέρας του. Τα γεγονότα αυτά έμειναν χαραγμένα ανεξίτηλα στο μυαλό μου. Μετά από όλα αυτά τα 2 αδέλφια μου αποφάσισαν να φύγουν για τη Μέση Ανατολή για να γλιτώσουν. Η ζωή τους εξελίχτηκε σε σήριαλ που αξίζει και αυτό να έρθει στην επιφάνεια.» ( Χρήστος Καλεμκερής, 2013)

Μια εβδομάδα αργότερα, εκτελέστηκαν και οι οκτώ τελευταίοι εναπομείναντες στην πόλη Εβραίοι πάλι με υπόδειξη των τοπικών αρχών. Τέλος, η κατάσταση έγινε δραματική με τη συνθηκολόγηση της Βουλγαρίας και το κυνηγητό των Οχρανιτών (Ελλήνων υπηκόων που αποδέχτηκαν βουλγαρικές ταυτότητες) από τους τέως υποστηρικτές και συμμάχους τους, που τώρα εξαπέλυσαν πογκρόμ εναντίον τους, ιδίως οι άνδρες του Δάγκουλα, υπολογίζοντας πως η «εθνοπρεπής» τους όψιμη στάση, ήταν υποθήκη για ένα ασφαλές μέλλον.

Μάθαμε πως οι Δαγκουλαίοι πήγαιναν πόρτα – πόρτα στην περιοχή Ευζώνων, Αγίας Τριάδας (είχαν ένα στρατηγείο κοντά στο Θεαγένειο) και αναζητούσαν οχρανίτες που τους πήγαιναν στα λημέρια τους ή τους σκότωναν επί  τόπου. Μια δασκαλίτσα φίλη μου, που η οικογένειά της είχε πάρει ταυτότητες, ήρθε και μας ζήτησε βοήθεια. Την πήρα και περάσαμε τους κήπους πάνω από την Κονίτσης και σταλιάσαμε σε κάτι ερημιές κάτω από την άσπρη πέτρα. Μετά την είχαμε στο σπίτι, κρυμμένη και γλύτωσε.(Ε.Χ., 2000)

 Και ο Δάγκουλας δεν είχε καλές σχέσεις με τις ελληνικές αρχές ή τουλάχιστον αυτό φαινότανε. Έγγραφα πάντως της Χωροφυλακής υπάρχουν εναντίον του. Κι εδώ επικρατούσαν καυγάδες με την χωροφυλακή, και πολλοί τραμπουκισμοί, συλλήψεις υπόπτων στον δρόμο, ανταλλαγές πυροβολισμών και έντονη παρακολούθηση των κατοίκων.

Βέβαια, ανακρινόμενος ο τραυματίας Δάγκουλας, τον Νοέμβριο του 1944, άφηνε υπονοούμενα πως είχε σχέση με τον Χρυσοχόου που ήταν «υπεράνω» και τον είχαν για τις βρώμικες δουλειές. Αλλά η εναλλαγή ποικίλων ρόλων και η  επιλογή του πλέον πρόσφορου για να γλυτώσει κάποιος τις κακοτοπιές, δεν ήταν πρωτοφανής ατομική επιλογή των ατόμων που έμπλεκαν.

Ένας γαμπρός κόντεψε να μας ξεσκεπάσει. Ο Ν.Κ., από τη Λεπτοκαρυά. Αυτός ήταν στο βουνό και τον πιάσανε για απάτες. Όταν καταλάβαμε το Λιτόχωρο, τον μπουζούριασαν για να περάσει λαϊκό δικαστήριο. Και αυτός δραπέτευσε και ήρθε κατευθείαν στον Δάγκουλα που είχε το στρατηγείο του αρχή Κισσάβου, τέως Πολωνίας, σήμερα τη λέτε Σβώλου. Εκεί κοντά έμενε η φιληνάδα μου η Ε. στην κατηφόρα και θυμάμαι το κτίσμα με έναν τσολιά απέξω. Τους έντυναν οι Γερμανοί. Ο Ν.Κ. είχε σχέση με μιαν άλλη πρωτεξαδέλφη μου. Από το ίδιο σόι, αλλά με άλλες οικογένειες γαμπρών. Ερχότανε και παρακάλαγε τη μάνα μου να την φιλοξενήσει στο σπίτι μας. Μετά, άρχισε να μας πιέζει να του παραδώσουμε τον αδελφό μου. Τον είχα κατεβάσει από το βουνό με ευθύνη μου και τον κρύβαμε. Τον κάρφωσαν. Για την ακρίβεια τον κάρφωσε η πρώτη ξαδέρφη του. Ήταν μηχανικός στην ΥΦΑΝΕΤ και τον έπιασαν και βρήκε ένα γνωστό χωροφύλακα και τον παρακάλεσε ένα πράμα. Να του πει ποιος τον κάρφωσε. Και ήταν η ξαδέρφη του. Που ήταν στη ΒΕΝ, στους βασιλικούς.(Ε.Χ,2009)

 Στις 20 Σεπτεμβρίου 1944, ένας μεγάλος βομβαρδισμός των Άγγλων χτύπησε στόχους στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης και σε συνοικίες. Τους νεκρούς κήδεψαν με κάθε τιμή οι κατοχικές αρχές, μη λησμονώντας να καταγγείλουν την πολίτικη των Άγγλων έναντι των αμάχων. Όλα ήταν σχετικά! Είχε προηγηθεί, μόλις μια εβδομάδα πριν, η σφαγή των Γιαννιτσών από τους συνεργάτες των Γερμανών!

Η συμπεριφορά των Γερμανών βοούσε ένα πράγμα: μένουμε αδρανείς και ετοιμάζουμε την αναχώρησή μας, δεν θα δείχνουμε επιθετικότητα, αλλά ας πάψουν οι εχθροπραξίες. Σε λίγο θα έχετε απέναντί σας του κοινούς μας εχθρούς που είναι οι κομμουνιστές.

Βέβαια, η δημιουργία δύο μετώπων πολιτειακά στους αντίποδες, επί πολλά χρόνια ήταν η εσχάτη ελπίδα του Χίτλερ στους μονολόγους του που σώθηκαν. Και φεύγοντας από την Ελλάδα, οι Γερμανοί διατηρούσαν συνεχώς ένα κλίμα προπαγάνδας εναντίον των «νικητών» που σκόπευαν να διαμοιράσουν την Ελλάδα σε ζώνες επιρροής.

Η προπαγάνδα αυτή δεν ήταν για τα μάτια. Με την αποχώρηση των Γερμανών, δύο συνταρακτικά γεγονότα έδειξαν προσωρινή μεταστροφή στην τύχη των όπλων. Ξέσπασε η αντεπίθεση του Χίτλερ στις Αρδέννες, αιφνιδιάζοντας αμερικανικά και αγγλικά στρατεύματα, με νέα  τεθωρακισμένα, ώσπου πάγωσε το μέτωπο στην Μπαστόν, αλλά αρκετά χωριά άλλαξαν κύριο, με δραματικές επιπτώσεις στο ηθικό των Συμμάχων.

Επίσης, ο αστικός πληθυσμός του Λονδίνου πέρασε τις χειρότερες μέρες του πολέμου, καθώς καθημερινά δέχονταν τους πυραύλους των προωθημένων εργαστηρίων των Ναζί.

Ωστόσο, έως τότε, στις 22 Σεπτεμβρίου, στην Καζέρτα, συγκροτήθηκε η νέα ελληνική Κυβέρνηση της εξορίας, με επτά υπουργούς που εκπροσωπούσαν την κυβέρνηση του βουνού. Η συμφωνία, απαιτούσε ομοθυμία υπό την ενιαία κυβέρνηση Παπανδρέου, έναν στρατό, ημερομηνία αφοπλισμού των υπολοίπων ενόπλων δυνάμεων και είχε μια «φαρμακερή» παράγραφο: καταγγελία των ενόπλων Ελλήνων που συνεργάζονται με τους Γερμανούς. Φαινομενικά ήταν μια έντονη καταγγελία των στρατευμάτων και οργανώσεων που εφοδιάζονταν από τις δυνάμεις κατοχής, αλλά ουσιαστικά ήταν μια υπενθύμιση, προς τις πολεμικές αυτές ομάδες, αφού οι Γερμανοί ήταν έτοιμοι για αναχώρηση, πως σύντομα θα υπήρχε μια νέα τάξη πραγμάτων στην Ελλάδα, που θα είχε την ανάγκη τους. Επομένως, έπρεπε να αλλάξουν στρατόπεδο και να σκεφθούν έξυπνα.