Η ΕΥΑΛΩΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Ο γεωγράφος, μέχρι στιγμής, έχει περιγράψει μια περίκλειστη χώρα, αυστηρώς φυλασσόμενη με κλεισούρες και υδάτινα σύνορα.

Τώρα, θα περιγράψει την ευάλωτη Μακεδονία, την κοιλάδα του Αξιού και το άνοιγμα που αφήνουν μεταξύ τους τα βουνά Κερκίνη και Πάικο. Αυτό που γέροντες απόστρατοι αποκαλούν ακόμη μαλακό υπογάστριο, είναι για τη Μακεδονία προσόμοιο με την πορεία του εξωτικού ανέμου, που οι Θεσσαλονικείς ονομάζουνε Βαρδάρη.

Από τη θαλασσινή ακτή και σε μεγάλο βάθος στη μεσογαία, κατά μήκος του Αξιού, ο τόπος δεν έχει σπουδαία κλεισούρα και είναι ευάλωτος. Δεν είναι τυχαίο πως το σύνολο, σχεδόν, των εισβολών στη Μακεδονία έχει γίνει από αυτή την όδευση. Και δεν είναι τυχαίο πως οι μεγάλες πόλεις, Πέλλα και Θεσσαλονίκη, βρίσκονται στο τέρμα της ίδιας όδευσης. Διότι, η έλλειψη περίκλειστου ζωτικού χώρου έφερε τη μεγάλη εμπορική ακμή και τη διακίνηση αγαθών και ιδεών σε μεγάλο βάθος προς το Βορρά.

Ο Θερμαϊκός κόλπος είναι ο σπουδαιότερος θαλάσσιος μυχός της Μακεδονίας. Η επικοινωνία όλου του Αιγαίου πελάγους με την ενδοχώρα των ποικίλων προϊόντων γίνεται μέσα από τις λευκές εκ των ταπεινών οστράκων αμμουδιές, εκατέρωθεν του Εμβόλου. Έως τη γραμμή του Στρυμόνα, η κεντρική Μακεδονία μπορεί γεωγραφικά να χωριστεί σε τρεις επάλληλες ενότητες.

Πρώτη και βόρεια, η περιοχή του όρους Δύσωρον. Μία από τις πιο όμορφες και άγνωστες κοιλάδες της χώρας μας, χωρίζει τα βουνά της Κερκίνης από το Δύσωρον. Στο ένα της άκρο αναπαύεται η λίμνη Δοϊράνη και στο έτερο η ρηχή και πολυσχιδής λίμνη της Κερκίνης. Το Δύσωρον είναι ένα στεφάνι από λόφους και χαράδρες που διώχνουν τα νερά της βροχής μ’ ένα πλέγμα από μικρές ρεματιές και χρυσοφόρα στρώματα προς τον ποταμό Γαλικό.

Η γυμνότης του τοπίου είναι εντυπωσιακή, όσο εντυπωσιακές είναι και οι γωνίες με αναπάντεχα υψηλή βλάστηση. Παντού, το νερό το παίρνουν από πηγάδια και προτιμούν στις εγκαταστάσεις τους το λάκκο από τη ράχη.

Από τα βουνά του Σωχού κι έως την ορεινή στεφάνη του όρους Χολομώντα, βρισκόμαστε στη Μυγδονική λεκάνη, ένα θρόισμα λόφων που γίνονται ταπεινότεροι προς κέντρον και όπου κυριαρχούν οι δύο λίμνες, Κορώνεια και Βόλβη. Η ποικιλία του τοπίου είναι ασυνήθης.

Εδώ υπάρχει ο αυτόνομος Χορτιάτης, παλαιά δασωμένος και υδατόβρυτος, σήμερα αποικισμένος περιφερειακά και πολιορκημένος από τη Θεσσαλονίκη, μονιά ποιμνίων κατά τα υπόλοιπα. Εδώ, υπάρχουν οι Νυμφόπετρες, ένα γεωλογικό φαινόμενο, ανάμεσα στις μεγάλες λίμνες, που έχει εμπνεύσει αρχαιόθεν μυθολογήματα. Εδώ υπάρχουν τα μικρά υψίπεδα με τις αποξηραμένες, σήμερα, λίμνες, κοντά στα Στεφανινά και κοντά στο Ζαγκλιβέρι, τενάγη με χαμηλούς λόφους ολόγυρα, όπου το νερό δε σπανίζει και παρ’ όλα αυτά δε φαίνεται αρκετό.

Τρίτη περιοχή, αιγαιακό τοπίο σε βόρεια θάλασσα, είναι η μυθική Χαλκιδική χερσόνησος. Την περιστοιχίζουν πέντε θάλασσες: Θερμαϊκή, Τορωναϊκή, Σιγγιτική, Στρυμονική και το Αιγαίο. Και την απαρτίζουν ένας ορεινός κορμός, στολισμένος από το όρος Χολομώντα, με τις καταπράσινες καταβυθίσεις του προς τη θάλασσα, και τρεις χερσόνησοι που είναι περισσότερο νησιά: η Παλλήνη, η Σιθωνία και η Ακτή. Η Παλλήνη ή Κασσάνδρα, δυτικότερη, είναι χαμηλή και εύνομος. Οι ορίζοντές της συχνά φωτίζονται από εκρήξεις αερίων μέσα στη θάλασσα, γι’ αυτό και οι αρχαίοι επίστευαν ότι εδώ ήταν η Φλέγρα, όπου ηττήθηκαν οι Γίγαντες από τους Θεούς. Η μεσαία χερσόνησος, Σιθωνία ή Λόγγος, είναι ένα κόσμημα από βράχους και αδρή βλάστηση, δυσπρόσιτη αλλά όχι άξενη, που κορυφώνεται στο βράχο της Τορώνης, αυτόν που επιστέφει το μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι της Μακεδονίας, που αποκαλούν Κουφό, διότι ο ήχος των κυμάτων δε φτάνει στο μυχό του. Τέλος, η Ακτή, το Άγιον Όρος, είναι μια αλίμενη διείσδυση της Χαλκιδικής στα πιο βαθιά και πλούσια θαλάσσια νερά, ογκούμενη κατά τα τέλη προς τον υπερφυή Άθωνα, όρος υψηλότατο και μαστοειδές.

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Ο Στρυμόνας, ποταμός με πλήθος λίμνες και τενάγη στην πορεία του, σήμερα χαμένα πλέον, δέχεται στη μέση της ελληνικής διαδρομής του ένα δασοσκεπές ποτάμι, τον Πάνακα ή Αγγίτη, κι έτσι δημιουργεί ένα βόρειο κι ένα νότιο σύστημα από βουνά και ρεματιές.

Βόρεια, είναι τα βουνά των Σερρών και της Δράμας και η διαδρομή του Νέστου έως τη θρακική έξοδο, κοντά στο κάστρο του Παραδείσου. Παράξενοι σχηματισμοί, με υπόγεια μουσική και τρομερό ηπειρωτικό κλίμα, με σπάνια βορινά περάσματα και γυμνές πλαγιές.

Νότια, είναι το επιβλητικό Παγγαίο, με τη θάλασσα και τα παλαιά τενάγη των Φιλίππων, και οι τραχείς λόφοι της θασιακής περαίας, που επιτρέπουν την εκβολή του Νέστου να έχει από αιώνες διαχυθεί, πέρα από τα στενά της Καβάλας, σε αναρίθμητες παραγωγικές λιμνούλες και κανάλια, κλείνοντας αδηφάγα το στενό προς τη Θάσο.

Μόνη νήσος σημαίνουσα της Μακεδονίας είναι η Θάσος, που ο Αρχίλοχος προσφυώς παρομοιάζει με ράχη ονικού φορτωμένη φρύγανα.

Είναι στρογγυλό και ορεινό νησί, κουφωμένο εσωτερικά από δύο μεγάλες χαράδρες, των Μαριών και του Θεολόγου, που επιτρέπουν την πρόσβαση έως την καρδιά του. Τα δάση της, χρονία ιστορία προστριβών, χρήσεων και πυρκαγιών, δεν ξεγελούν τον προσεκτικό περιηγητή. Κάτω από το φυτόχωμα αναδύεται ένας μαρμάρινος πάγος, στιλπνός και συμπαγής, που δείχνει σε μερικά σημεία, όπως στην αιωνία Αλυκή, τι συμβαίνει.

Αυτή είναι η πάσα Μακεδονία. Στα παλιά χρόνια, η γεωγραφία αυτή εγνώρισε διαφοροποιήσεις. Προς ανατολάς η Μακεδονία άρχιζε από το Λουδία, έφτασε στον Αξιό και ορίστηκε στο Νέστο. Νότια και δυτικά τα όρια ήταν σαφή, αν και οι Μακεδόνες συχνά τα υπερέβησαν, φτάνοντας την επικράτειά τους στο Σπερχειό και στην Αδριατική. Βόρεια έφτασαν έως τον Ίστρο, αλλά, ο γεωγραφικός χώρος που είναι πράγματι Μακεδονία ορίζεται από μια λουρίδα υπερβαίνουσα τα σημερινά σύνορα από λίγα μέτρα ως μερικές δεκάδες χιλιόμετρα.

Το βουνό Περιστέρι και η κτηνοτροφική του περιφέρεια, η Πελαγονική πεδιάδα προς το βόρειό της τέρμα, η παρειά του Μοριχόβου, με τη στροφή του ποταμού Εριγώνος και τα επάλληλα στενά του Αξιού ποταμού, τουλάχιστον στο ύψος των Βελεσσών, είναι ο γεωγραφικός χώρος που για πολλούς έχει αποξενωθεί από την υπόλοιπη ελληνική ενότητα.