Η ΑΠΟΚΟΣΜΟΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

Είναι η Μακεδονική Γαία πριν απ’ όλα μορφή στο είδος της μητέρας. Είναι κοίλη και μακρόθυμη, βαρεία και παράδοξη. Στον ήχο των αιώνων αντιδρά με υπόγειες φωνές. Όσο νοτίζεται με τα θαλασσινά κάτοπτρα, η φωνή της ορίζει ονόματα καθώς Βοττική, Πιερία, Ανθεμουσία, Ημαθία. Ενώ στα βουνά την άκουσαν να ψιθυρίζει: Πελαγονία, Τυμφαία, Δέρρις άκρα, Βρυγηίς, Βοττιαία, Ελίμεια, Εορδαία, Ορεστίς, η πάσα Μακεδονία.

Ας γεωγραφήσουμε. Η εντύπωση που δίνουν οι χάρτες, μία βιαστική ματιά από ψηλά, η εναλλαγή των τόπων πάνω στο γκρίζο οφιοειδές των δρόμων. Και πέρα απ’ αυτά, η θέα των βουνών καθώς σκληραίνει όπως τα πλησιάζεις και μαλακώνει χάνοντάς τα στην ομίχλη των αποστάσεων˙ και πέρα απ’ αυτά, οι βαρείς ποταμοί, δρόμοι μαζί κι εμπόδια.

Ο ΥΠΕΡΦΥΗΣ ΟΛΥΜΠΟΣ

Στην αρχή βρίσκεται ο Όλυμπος, όρος γιγάντιο, το υψηλότερο των ελληνικών περιοχών. Στέκεται αυτόνομος δίπλα στην Πιερική θάλασσα, απ’ όπου βάφεται υπέρυθρος κατά την ανατολή. Από τη Θεσσαλία χωρίζεται με το φαράγγι των Τεμπών -ο Πηνειός να σκάβει την όδευση στο διηνεκές, φέρνοντας άμμο των Αιθίκων και φερτή ύλη της Παραυαίας, για να μεγαλώσει ο κάμπος στην εκβολή του και να λιώνει η παραλία του από το κύμα της αιγαίας θάλασσας.

Από τα βουνά των Πιερίων τον χωρίζουν τα δύσβατα στενά της Πέτρας -μονοπάτι που δεν σταμάτησε στιγμή να ενώνει τους λαούς της Πινδικής οροσειράς με τις θαλάσσιες προσδοκίες. Στα νότια και ανατολικά είναι οι κάμποι και οι σιτοβολώνες της Ελασσόνας, μαζί με τα ποιμνιοστάσια που στιγματίζουν τις κρεμαστές γυμνές του επιφάνειες. Είναι ένα βουνό ποικίλο. Αλλού δασοσκεπές και βραχώδες, αλλού σκληρό και αφιλόξενο. Αλλού τα νερά τρέχουν άφθονα και αλλού ακόμη και τα πηγάδια ξεραίνονται εύκολα. Το όρος Όλυμπος απ’ έξω μοιάζει συμπαγές και άρρηκτο, αλλά είναι παραδόξως κούφο εσωτερικά. Μια χαράδρα, που αρχίζει από το Λιτόχωρο, βαθαίνει δυτικά μέσα στο βουνό. Είναι ένα αμφιθέατρο χίλια μέτρα ψηλό και ωσάν το αλώνι στρόγγυλο. Στην ορχήστρα, ατεχνώς, αυτού του θεάτρου, όταν ο καιρός είναι γλυκύς, έρχονται οι άνθρωποι και επιχειρούν αναβάσεις και σχοινοτενείς διαδρομές. Αλλά οι χειμώνες είναι φοβεροί, θρυμματίζουνε τα θαμνώδη ξύλα και στους βράχους στέλνουν βροχή στους γυάλινους σταλακτίτες.

Βόρεια και δυτικά από τον Όλυμπο είναι πρόβουνα γυμνά και δύσκολα, που ορίζουνε τη μια πλευρά των στενών του Σαρανταπόρου. Κι από συγκεκριμένο σημείο τα βουνά σταματούνε πλέον στον ποταμό Αλιάκμονα και τότε αρχίζει, μεταξύ Ολύμπου και ποταμού, ένα άλλο βουνό, που το έλεγαν παλαιά Μακεδονικό και σήμερα Πιέρια.

Αυτή η στενόμακρη λουρίδα λόφων και φαραγγιών, άλλοτε καλλιεργημένη, άλλοτε στείρα και υποτελής των ερπετών, κυκλώνει τον Όλυμπο από δύο μεριές και είναι ένας μεγάλος εξώστης που παρακολουθεί τον Αλιάκμονα έως την εκβολή του. Στην ανατολή στενά συνδέεται με τη Θερμαϊκή θάλασσα. Στο μέρος της Δύσης η θέα του εμποδίζεται από το Βέρμιο˙ και βόρεια, ώσπου να τελειώσει το μάτι, απλώνεται ο μέγας κάμπος της Ημαθίας και της Βοττιαίας.

Η ΑΝΩ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Η Άνω ή Δυτική Μακεδονία είναι είναι ένας τόπος όπου ελίσσονται ο Αλιάκμων και ο Βενέτικος (ο γαλάζιος) -ποταμοί με βαθεία κοίτη και πολυσχιδείς όχθες. Προς ανίσχοντα ήλιον κείται το Βέρμιον όρος, άβατο το χειμώνα, καθώς διδάσκει ο Ηρόδοτος, ενώ η δύση του είναι βραχύτερη εξαιτίας της Πίνδου, που επιστέφει το τοπίο καταλυτικά, από τις μεγάλες λίμνες κι έως τα θεσσαλικά βουνά.
Η Άνω Μακεδονία, λοιπόν, είναι ένα μεγάλο οροπέδιο με ιδιότυπο κλίμα, στεγνό στην κοιλιά του, περιβαλλόμενο από αναρίθμητες νερομάνες και υδροχαρείς μισγάγγειες.

Η Πίνδος χωρίζει την Ήπειρο από τη Μακεδονία. Υπάρχουν τρεις διαβάσεις, πραγματικές κλεισούρες, στον Πεντάλοφο, στο Σπηλιό και στην Κρανέα. Το βουνό στολίζεται με ποικίλα δάση και η ομίχλη, που πέφτει ακόμη και κατακαλόκαιρο παγωμένη, έρχεται και φεύγει χωρίς προφανείς αιτίες. Οι βροχές είναι επίμονες και περιοδικές όταν έρχεται ο βασιλεύς χειμώνας και το χιόνι διώχνει τους ήχους από παντού στις πλαγιές. Τότε, ο ουρανός είναι θαρρείς από βαμβάκι, σκοτισμένο συχνά από γκρίζα σύννεφα, ταχύτατα, που μοιάζουν με ξέφτια από λερωμένο καπνό.

Η Πίνδος και τα προς τη Θεσσαλία πρόβουνά της τελειώνουν στον Αλιάκμονα. Εδώ δεν έχει μεγάλους ορίζοντες, τα μεταλλοφόρα χώματα κρέμονται πάνω στο νερό διαβρωμένα και επιστέφονται οι λόφοι από ταπεινή βλάστηση που μοσκοβολάει, άνοιξη και καλοκαίρι. Και πέρα από τον Αλιάκμονα, προς την Κοζάνη και το Σινιάτσικο και την Πτολεμαΐδα και το Βέρμιο, ο λιγνίτης και ο αμίαντος κάνουν το τοπίο γυμνό και εχθρικό, παρ’ όλο που ο περιηγητής διαβλέπει το παλαιό δάσος και την αρχαία ευμάρεια σε ήπιες πλαγιές και ερείπια. Η γυμνότης του τόπου έρχεται και σπάει σαν θαλάσσιο κύμα στο δυτικό Βέρμιο.

Βορειότερα, υπάρχουν δύο αυτόνομα βουνά κολλημένα στα σύνορα, ο Γράμμος και το Βίτσι. Εκάτερα αφήνουν σχοινοτενείς χαράδρες και διαβάσεις προς τα μέρη των Αλβανών και στα περάσματα της Κανδαουίας, σε τόπους που φημίστηκαν στο παρελθόν ως Δασσαρητία και Πελαγονία. Από την πελαγονική λεκάνη, που μόνο το νότιο τμήμα της βρίσκεται σήμερα μέσα σε ελληνικά σύνορα, βαδίζοντας ανατολικά ο γεωγράφος βρίσκεται στα βουνά υψηλότερα από το Βέρμιο˙ στο μυχό τους θάλλει Έδεσσα, η μακεδονική πόλη. Εδώ υπάρχουν οι μεγάλες λίμνες.

ΕΠΑΙΝΟΣ ΤΩΝ ΛΙΜΝΩΝ

Λίμνες φημίζονται πολλές στην Ευρώπη. Οι αναρίθμητες στον φινλανδικό πάγο, οι στενόμακρες ρομαντικές της Σκωτίας, οι γραφικές περί τις Άλπεις και οι μακεδονικές. Πρέσπες, Καστοριάς, Χειμαδίτις, Βεγορίτις, Πετρών. Άλλες είναι σταθερές και η βροχή τις φουσκώνει, άλλες έρχονται και φεύγουν με την ξηρασία, άλλες αλλάζουνε τα μυστικά τους περάσματα και μεταβάλλονται μέσα σε δεκαετίες δραματικά. Αλλά, μέσα από την αδιάκοπη κίνηση των νερών και το ανεβοκατέβασμα των υπογείων οριζόντων, κρατάνε πανάρχαιους πληθυσμούς κοντά τους -και παρ’ όλα αυτά κανένας δεν ξέρει τι θα απογίνουν αύριο.

Το χειμώνα σκεπάζονται από ένα πράσινο λεπίδι και το καλοκαίρι οι όχθες τους περισσεύουν από την εξάτμιση και την υπεράντληση. Κι όσο πλησιάζουμε προς το τριεθνές, τόσο αυξάνει το υψόμετρο και η σημασία των περασμάτων και των ατραπών.

ΥΔΑΤΟΒΡΥΤΟΙ ΚΑΜΠΟΙ

Η κοιλάδα που νέμεται η Έδεσσα βγαίνει σ’ ένα φημισμένο μπαλκόνι προς τον κάμπο, μαζί με καταρράκτες και ανάβρες νερού. Οι καταρράκτες εμφανίστηκαν σχετικά πρόσφατα, αφού φράχθηκαν οι υπόγειες ροές του ποταμού, και κανένας δεν ξέρει πόσες φορές επαναλήφθηκε αυτό. Η εικόνα μιας Έδεσσας μετέωρης πάνω από τον ατμίζοντα κάμπο έμεινε στο μυαλό των περισσοτέρων Μακεδόνων ως η εικόνα του τόπου τους, έτσι καθώς την ενίσχυσαν αμέτρητες ημερήσιες σχολικές και ιδιωτικές εκδρομές. Το όχημα κάτω από τα δένδρα, η βοή του νερού, η δριμεία δροσιά και παντού ουράνια τόξα στις λουρίδες του ήλιου.

Στις μέρες μας, το νερό είναι αγαθό που δύσκολα σπαταλάται. Σε παλαιότερους καιρούς, τα βουνά που λέγονται Πάικο και Καϊμακτσαλάν, στα βόρεια και ανατολικά της Έδεσσας, και το Βέρμιο στα νότια, ήταν γεμάτα παραδείσους από το νερό, όταν περίσσευε και το συγκέντρωναν τα οροπέδια, για να εμπλουτίσει τα πεδινά ποτάμια. Οι πιο φημισμένες πηγές υδάτων ήταν στην Κύρρο, στη σημερινή Αραβησσό. Σήμερα, η περιοχή της Νάουσας είναι, ίσως, ο πιο ευλογημένος από νερό τόπος της Μακεδονίας.

Ο κάμπος των Γιαννιτσών, ο βάλτος με τα επιμέρους ονόματα, άλλαξε πολύ μέσα στην ιστορική διαδρομή. Εδώ πορεύονται τα τελευταία τους χιλιόμετρα ο Αλιάκμονας, ο Λουδίας, ο Αξιός και ο Γαλικός. Από τους αρχαίους γεωγράφους και ως σήμερα, κανένας δεν παρατηρεί ακριβώς τα ίδια πράγματα, όταν αμήχανος βουλιάζει σε φρέσκους βάλτους και κοίτες που αλλάζουνε κατεύθυνση ανάλογα με το νερό και τους καιρούς, με τη φερτή ύλη και τις ορεινές φωτιές. Διότι η μακεδονική γαία είναι ζωντανή στην περιοχή των νερών και απρόσμενη, συνήθως, τύχη ακολουθεί.

Παρένθεση μέσα στην παρένθεση, κατά το ολόγυρον στοιχημένα γύρω της βουνά, βρίσκεται η Αλμωπία με το στρογγυλό κάμπο της καταμεσής και τα συνήθως γυμνά περιφερειακά υψώματα. Έχει μόνο δύο δρόμους να επικοινωνήσει, εκτός από κάποια δύσβατα μονοπάτια βορινά: τη διάβαση προς την πεδιάδα νότια και την ορεινή δυσχωρεία που βγαίνει στον Αξιό.

Στο κέντρο της πεδιάδας, που περιβάλλεται, πλην ανατολής, από τα βουνά που περιγράψαμε, Όλυμπο και Πιέρια, Βέρμιο και Πάικο, βρισκόταν μια ρηχή λίμνη, άλλοτε τέναγος, άλλοτε σύστημα από νεροδρόμους, όπου βασίλευαν τα καλάμια. Και πριν από τη ρηχή λίμνη ήταν εδώ αμμουδερές θάλασσες, προσχώσεις κίτρινες, ανακατεμένες με υφάλμυρα νερά. Κι ακόμη πιο πριν, δεν ξέρω. Πάντως, η Θερμαϊκή θάλασσα λιγοστεύει συνεχώς υπέρ του κάμπου. Η γη της Άνω Μακεδονίας προαιωνίως κατεβαίνει μέσα από τα ποτάμια και ρηχαίνει τον κόλπο.