«Στη δημοκρατία, δεν υπάρχουν αδιέξοδα», λέει το ρητό με το οποίο έχουν γαλουχηθεί γενιές Ελλήνων. Αυτή η διατύπωση ανήκει μάλλον στον Παύλο Μπακογιάννη, αλλά για να μην τον αδικήσουμε θα πρέπει να δούμε τι ακριβώς είπε, με ποια διατύπωση, σε ποια περίσταση, και τα συμφραζόμενα. Ο καθένας μπορεί να απομονώσει και να αποκόψει μια φράση από το νοηματικό της περιβάλλον, και να την περιφέρει απογυμνωμένη για να υποστηρίξει κάτι άλλο, πολύ συχνά αντίθετο από την αρχική σημασία της φράσης. 

 

Το σκεπτικό πίσω από αυτό το ρητό, που έχει λάβει χαρακτήρα αξιώματος στην πολιτική ζωή, είναι ότι στη δημοκρατία η διέξοδος μπορεί πάντοτε να δοθεί μέσα από την ελεύθερη έκφραση της λαϊκής βούλησης, μέσα από εκλογές. Αυτό ως αρχή είναι σωστό σε αντίθεση με τη δικτατορία, όπου δεν διενεργούνται εκλογές, κι αν ποτέ γίνουν, δεν είναι καθαρές. Αν όμως αυτό το ρητό χρησιμοποιείται καταχρηστικά στη δημοκρατία για να εκβιάζονται εκλογές, ακόμα και όταν αυτές δεν προβλέπονται ή επιτρέπονται, τότε μάλλον η δημοκρατία αυτοκαταργείται. 

 

Οι εκλογές ως πανάκεια, δίχως να λαμβάνονται υπ' όψη οι κανόνες του δημοκρατικού πολιτεύματος, είναι λαϊκισμός του χειρίστου είδους. Το ίδιο επικίνδυνη είναι η διενέργεια δημοψηφίσματος παραβαίνοντας και το γράμμα και το πνεύμα του νόμου (εθνικού ή και διεθνών νόμων, όπως μας διδάσκει η περίπτωση της Κριμαίας) με ευκαιριακές διαδικασίες ή κατευθυνόμενα ερωτήματα. Έτσι μπορεί κανείς να οδηγηθεί σε ένα δημοκρατικότατο (κατά τα φαινόμενα) αδιέξοδο, που θα υπηρετεί απλώς τις ανάγκες τις εκάστοτε εξουσίας για επιβίωση και συνέχιση.

 

Η προσφυγή στις κάλπες πρέπει να γίνεται προσεκτικά και (κυρίως) σύννομα, γιατί είναι η ουσιαστική διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στη δημοκρατία και το αντίθετό της. Αυτό σημαίνει ότι οι πολίτες έχουν ιδιαίτερη ευθύνη όταν επιλέγουν ποιοι θα τους κυβερνήσουν και θα τηρήσουν το νόμο, και το γράμμα και το πνεύμα του. Η δημοκρατία μπορεί να είναι μια σχετικά ατελής μορφή πολιτεύματος, όπου συχνά αναφύονται αδιέξοδα, αλλά δεν έχουμε κανένα καλύτερο πολίτευμα. Στο χέρι μας είναι να αναδείξουμε τις αρετές της.