Για ποια ακριβώς Ευρώπη μιλάμε;
Πήρα κάτι φράουλες από τη λαϊκή τις προάλλες και θαύμαζα το σχήμα, το χρώμα, το άρωμα, και τη γεύση τους. Οι φράουλες αυτές ουδεμία σχέση είχαν με τις φράουλες που αγόρασα, λίγες ημέρες αργότερα, από μεγάλο σούπερ μάρκετ. Φράουλες βιολογικής καλλιέργειας. Αυτές ήταν δύσμορφες ενώ το χρώμα τους σε τίποτα δεν έφερνε προς αυτό το έντονο κόκκινο: ήταν αλλοιωμένο και σε αρκετά σημεία υποπράσινο. Επιπρόσθετα, δεν μύριζαν και τόσο σαν φράουλες, ενώ η γεύση τους ήταν απλώς ανεκτή καθότι δεν τις χαρακτήριζε η γλύκα των άλλων των απλών. Τέλος, αυτές οι φράουλες δεν ήταν μόνο πανάκριβες αλλά μετά από τρεις μέρες χάλασαν. Τώρα τι σχέση έχουν όλα αυτά με την Ευρώπη; Δεν θα σας κουράσω με νοητικές πιρουέτες. Αυτά που έχουμε φτάσει να θεωρούμε αναπόσπαστο κομμάτι της πραγματικότητάς μας, είναι, λίγο πολύ, κατασκευάσματα του εργαστηρίου. Απλώς σας ζητάω να σκεφτείτε ότι εργαστήρια δεν διαθέτουν μόνο οι μεγάλες πολυεθνικές, αλλά και τα κράτη. Έτσι, αυτό που περιέγραψα στην αρχή δεν ισχύει μόνο για τις φράουλες αλλά και για αφηρημένες έννοιες όπως η Ευρώπη. Γιατί φυσικά η Ευρώπη δεν είναι μόνο η γεωγραφική περιοχή που κοιτάζουμε στον χάρτη. Ευρώπη είναι και το σύνολο των ιδεών και αξιών που στο πέρασμα του χρόνου φτάσαμε να θεωρούμε ότι συνιστά αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητάς μας. Θα σταθώ όμως για λίγο στις φράουλες γιατί θα φανούν χρήσιμες λίγο παρακάτω. Όταν σας λέει κάποιος τη λέξη «φράουλα», εσείς στο μυαλό σας φέρνετε ως “εικόνα” ποια από τις δύο φράουλες που ανέφερα; Την ευειδή, βαθυκόκκινη, ευωδιαστή φράουλα που πωλείται στις λαϊκές αγορές ή την μπασμένη, ακανόνιστου σχήματος, αποχρωματισμένη, βιολογικής καλλιέργειας φράουλα που βρίσκει κάποιος στα ειδικά τμήματα των μεγάλων σούπερ μάρκετ; Και εδώ δεν μιλάω για τη φράουλα αλλά για την έννοιά της κάνοντας χρήση τής φράουλας. Η έννοια της φράουλας έχει πλέον αντικατασταθεί, και δίκαια, από την πρώτη φράουλα που είναι, ας μην κρυβόμαστε, αποτέλεσμα ευγονικής.
Κάτι παρόμοιο όμως έχει συμβεί και με την έννοια της Ευρώπης. Η έννοια της Ευρώπης έχει αντικατασταθεί στο μυαλό του Ευρωπαίου με μια Ευρώπη απότοκο μιας μακροχρόνιας ειρήνης (μόνο στην πρώην Γιουγκοσλαβία και πιο πρόσφατα στην Ουκρανία βιώσαμε αιματηρές συρράξεις). Στο μυαλό του Ευρωπαίου, τα τελευταία 30 χρόνια, η Ευρώπη, δικαίως, είναι μια ένωση φιλελεύθερων δημοκρατιών. Η συντριπτική πλειοψηφία των Ευρωπαίων έχει λοιπόν στο νου της μια έννοια για αυτή την ένωση – αυτή την κοινή αγορά εργασίας, εμπορευμάτων, και ιδεών – πολύ κοντά στην έννοια αυτής της εύμορφης φράουλας του εργαστηρίου. Του εργαστηρίου της παγκοσμιοποίησης που μέχρι πριν μια δεκαετία, μέχρι το ξέσπασμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, έδειχνε ακόμη το θεάρεστό της πρόσωπο καθότι τα κράτη μέλη είχαν τη δυνατότητα να δανείζονται αφειδώς, με μηδαμινές επιπτώσεις στους προϋπολογισμούς τους, και να χρυσώνουν το χάπι καθώς οι υπήκοοι τους βίωναν τη σταδιακή αποξήλωση των βιομηχανικών και αγροτικών μονάδων της Ευρώπης προς όφελος της Κίνας ή, ακόμη και προς όφελος των νεοτέρων κρατών μελών (με τα φθηνά εργατικά) της ίδιας της Ευρώπης. Κανένας βέβαια δεν μιλούσε πριν από δέκα χρόνια για τις επιπτώσεις όλων αυτών των πρακτικών της ελεύθερης αγοράς. Διαβάζω, σε ένα άρθρο τού Timothy Garton Ash, καθηγητή Ευρωπαϊκών Σπουδών στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, που δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή πριν από λίγες ημέρες:
[…] η παρούσα Ευρώπη είναι η καλύτερη δυνατή. Προκαλώ τον οιονδήποτε να επισημάνει μια ιστορική συγκυρία στην οποία η πλειονότητα του πληθυσμού της ζούσε σε καλύτερες συνθήκες. Οι περισσότεροι Ευρωπαίοι ζουν σε φιλελεύθερες δημοκρατίες, που επιλύουν τις διαφορές τους σε ολονύκτιες συσκέψεις στις Βρυξέλλες, αποφεύγοντας τη μονομέρεια και την προσφυγή στα όπλα.
Η απάντηση σε αυτή την πρόκληση είναι… προκλητικά εύκολη: η πλειονότητα του πληθυσμού της Ευρώπης ζούσε υπό καλύτερες συνθήκες μια μόλις δεκαετία πίσω. Αυτό είναι κάτι που ίσως διαφεύγει γιατί βρίσκεται ακόμη τόσο κοντά μας. Η διαρκής σύγκριση με τα 70 ή 80 χρόνια πίσω, με το μαύρο παρελθόν της Ευρώπης, δεν έχει πλέον και τόση αξία. Η εμμονή στην επισήμανση των ομοιοτήτων που μπορεί να έχει η σημερινή κατάσταση με τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης ή, με άλλες, ακόμη πιο σκοτεινές στιγμές, δεν προσφέρει και τόσα για τους ανθρώπους που σήμερα βρίσκονται ηλικιακά στη ζώνη των 25-50. Η δύναμη αυτού τού μαύρου παρελθόντος έχει αξία για τους ιστορικούς και την ελίτ (την αυθεντική ή της διανόησης) που φροντίζει να το μελετά και να το συντηρεί για τη δύναμη που διαθέτει (το παρελθόν) ως μηχανισμός νουθεσίας και εκλογίκευσης. Για τους ανθρώπους που ανήκουν στην ηλικιακή ομάδα που ανέφερα, αξία έχουν οι νωπές μνήμες, και αυτές, διαρκώς, θυμίζουν μια καλύτερη κατάσταση που δείχνει να έχει περάσει ανεπιστρεπτί.
Σήμερα, δέκα και πλέον χρόνια μετά το ξέσπασμα της παγκόσμιας κρίσης, και χωρίς κάποια χειροπιαστή διέξοδο από αυτή, οι πολίτες αντιλαμβάνονται ότι η Ευρώπη βρίσκεται στη φάση της αναδιοργάνωσης και του μετασχηματισμού. Σε μια φάση που έχει ήδη αρχίσει να μεταμορφώνει στο μυαλό τους και την έννοιά της ως ένωση. Το μεγάλο πρόβλημα είναι ότι η έννοια της Ευρώπης όπως θέλουν τώρα να την παρουσιάζουν οι Βρυξέλλες βρίσκεται πιο κοντά σε αυτή τη δεύτερη φράουλα – την άσχημη, και πανάκριβη, και ευπαθή – παρά στην εύμορφη, αρωματική, και φθηνή που οι ίδιοι κατασκεύασαν στο εργαστήριο της παγκοσμιοποίησης και του φιλελευθερισμού όταν το πείραμα δεν είχε δείξει ακόμη τα δόντια του. Και όταν ο Ευρωπαίος, ενώ έχει στο μυαλό του την όμορφη Ευρώπη του πρόσφατου παρελθόντος, αλλά διαρκώς, σε κάθε έκφανση της καθημερινότητάς του, συναντάει την άσχημη και πανάκριβη Ευρώπη των Βρυξελλών, τότε, κάτι δεν πάει καθόλου καλά. Και κάτι δεν πάει καθόλου καλά γιατί τώρα, απέναντι στον οδοστρωτήρα της παγκοσμιοποίησης και του φιλελευθερισμού, οι λαϊκιστές υπόσχονται επιστροφή στο παρελθόν. Αλλά σε ποιο ακριβώς παρελθόν; Σε ένα παρελθόν που δεν υπήρξε ποτέ. Στο παρελθόν της εύμορφης, φθηνής, αρωματικής και νόστιμης φράουλας που, και εδώ είναι κρίσιμο σημείο, δεν θα βλάπτει καθόλου.
Και αυτό το «δεν θα βλάπτει καθόλου» είναι απότοκος μιας λογικής που καλλιεργήθηκε την εποχή των παχειών αγελάδων γιατί τότε όλοι ασπάζονταν το ισοπεδωτικό επιχείρημα: «αν δεν προσφέρουμε την εύμορφη, αρωματική, νόστιμη και φθηνή φράουλα, τότε θα πεθάνουμε όλοι. Δεν έχουμε την πολυτέλεια να συνεχίσουμε να χρησιμοποιούμε τις προστατευτικές “εσωστρεφείς” διόδους του παρελθόντος γιατί μακροπρόθεσμα θα πεινάσουμε. Θα χάσουμε το τρένο της ανάπτυξης δια μέσου της ελεύθερης αγοράς. Το τρένο τού παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού». Αυτό που παρουσιαζόταν με άλλα λόγια τότε ήταν το ένα και μοναδικό δίλημμα: «παγκοσμιοποίηση ή θάνατος». Αλλά τώρα, από την αντιπέρα όχθη του Ατλαντικού εμφανίζεται ο Ντόναλντ Τραμπ και λέει το αυτονόητο «America First», και αρχίζει να αποσυναρμολογεί εμπορικές συμφωνίες δεκαετιών με απώτερο σκοπό να δείξει ότι υπάρχουν και άλλοι τρόποι εκτός από την παγκοσμιοποίηση και τον θάνατο. Υπάρχει ο δρόμος τού προστατευτισμού και της φροντίδας στα του οίκου μας. Το πώς θα εξελιχθεί αυτό το πείραμα δεν το γνωρίζει κανείς.
Η Ευρώπη πρέπει να αλλάξει δραματικά και αλλάζει δραματικά. Αλλά αυτή η ταχύτητα μετασχηματισμού της θα πάρει χρόνο (και δυστυχώς ανοχή και χρήμα) για να μετασχηματίσει και την έννοια της Ευρώπης στον νου των πολιτών της. Για να περάσουν ακόμη και οι νεότεροι από αυτούς από την ευειδή Ευρώπη του πρόσφατου παρελθόντος σε μια Ευρώπη που θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τις μεγάλες προκλήσεις τού σήμερα. Η Ευρώπη δεν μπορεί να παραμείνει μια ένωση από φόβο και μόνο προς ένα σκοτεινό παρελθόν. Δεν δύναται να συνεχίσει να ορίζεται η Ευρωπαϊκή Ένωση αρνητικά – ως το σύνολο όλων αυτών που θέλουμε να αποφύγουμε επειδή διατεινόμαστε ότι διαθέτουμε ιστορική μνήμη. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα πρέπει να οριστεί θετικά – ως το σύνολο όλων αυτών των αξιών που επιθυμούμε να μας χαρακτηρίζουν.
