Θυμάστε τον Λάρι Γκόπνικ από το «A Serious Man» των αδελφών Κοέν; Ο Γκόπνικ είναι καθηγητής φυσικής, και μάλιστα υπάρχει μια σκηνή που εξηγεί στους φοιτητές του την αρχή της απροσδιοριστίας τού Χάιζενμπεργκ. Σε μία σεκάνς ονείρου διατυπώνει, αφού γράψει τον μαθηματικό τύπο στον πίνακα, τη φράση, “it proves we can’t ever really know what’s going on”. Αντιπαρέρχομαι τη σκηνοθετική αδεία, όπου η αρχή της απροσδιοριστίας διαστρεβλώνεται και μετατίθεται βάναυσα και αυθαίρετα από το κβαντικό επίπεδο στο επίπεδο της κλασικής φυσικής και από εκεί σε αυτό της καθημερινότητας των πρωταγωνιστών. Ας πούμε λοιπόν ότι πραγματικά δεν μπορούμε ποτέ να γνωρίζουμε τι συμβαίνει στις ζωές μας, που ακόμη και όταν συμβαίνει, αυτό δεν έχει να κάνει με την αρχή της απροσδιοριστίας, αλλά ας πούμε ότι είναι έτσι. Ο Λάρι Γκόπνικ μού θύμισε αρκετές φορές τον Χάουαρντ Ράτνερ των αδελφών Σάφντι γιατί και αυτός ταλανίζεται από την αβεβαιότητα και την τυχαιότητα σε παραπάνω από μία εκφάνσεις της ζωής του. Οι αδελφοί Σάφντι δεν πέφτουν όμως στο ατόπημα των Κοέν. Μπορεί η ζωή του Χάουαρντ Ράτνερ, του πρωταγωνιστή του Uncut Gems, να συνοψίζεται στην ίδια φράση “δεν μπορούμε ποτέ να γνωρίζουμε τι ακριβώς συμβαίνει” αλλά ο ίδιος ο Ράτνερ, που ενσαρκώνεται αριστοτεχνικά από τον Άνταμ Σάντλερ, δείχνει να ζει τη ζωή του σα να γνωρίζει ακριβώς τι συμβαίνει. Εμείς δηλαδή παρακολουθούμε τη ζωή ενός παθολογικού τζογαδόρου όπου τα πάντα γύρω του κρέμονται από μία κλωστή, αλλά ο Ράτνερ, εμφανίζεται σα να έχει σχέδιο. Οι πράξεις του δηλαδή δείχνουν σα να γνωρίζει ακριβώς τα μελλούμενα. Ακόμη και όταν κάποια στιγμή, προς το τέλος της ταινίας, φαίνεται να προσπαθεί να αναστοχαστεί και να προσανατολιστεί απέναντι στα τεκταινόμενα της ζωής του τα οποία πέραν πάσης αμφιβολίας δεν τείνουν να παίρνουν την αναμενόμενη από εκείνον τροπή· παρότι τον βλέπουμε κάποια στιγμή, με δάκρυα στα μάτια, να δηλώνει ότι «τίποτα απ’ όσα κάνω δεν μου βγαίνει», ο Ράτνερ, εμφανίζεται εμμονικά αμετακίνητος· εμφανίζεται να μην μαθαίνει τίποτα από τα λάθη του. Παραμένει σε όλη την ταινία εντυπωσιακά στάσιμος στις απόψεις του και στην κοσμοθεωρία του. Τόσο στάσιμος, που, τελικά, αρχίζεις να αναρωτιέσαι τι ακριβώς κρύβεται πίσω από αυτή την εμμονή που τον κάνει να μοιάζει με πέτρα.
Η ταινία των αδελφών Σάφντι είναι μια καταβύθιση στη φαινομενολογία τού παθολογικού τζόγου. Ο Χάουαρντ Ράτνερ θα ακολουθήσει μια ιλιγγιώδη πορεία μέσα στο περίφημο diamond district της Νέας Υόρκης· πορεία, στις ατραπούς της οποίας, κάθε λανθασμένη ανάληψη ρίσκου από πλευράς του θα απαντηθεί, ως αντιστάθμιση, όπως μόνο ένας παθολογικός παίκτης ξέρει να απαντά: με ακόμα μεγαλύτερη ανάληψη ρίσκου. Ο Ράτνερ, όσο χάνει, και χάνει σε κάθε έκφανση της ζωής του, ανεβάζει τον πήχη όλο και πιο ψηλά· στοιχηματίζει όλο και περισσότερα με όλο και μεγαλύτερο πάθος γιατί ξέρει αυτό που ξέρει καλά κάθε παίκτης που σέβεται τον εαυτό του: για να καταφέρεις να βγεις μπροστά στο παιχνίδι, πρέπει να τα παίξεις όλα για όλα. Οι αδελφοί Σάφντι δεν καταφεύγουν σε ευκολίες όπως αυτή των αδελφών Κοέν – της αναγωγής της αρχής της απροσδιοριστίας στην πεζή καθημερινότητα. Τα χρόνια που χωρίζουν τη μία ταινία με την άλλη είναι ικανά για να φέρουν στην επιφάνεια την ανεπάρκεια της τακτικής να εναποθέτει ο σκηνοθέτης δραματικό βάρος και να προσφέρει λύσεις που υποπίπτουν σε σφάλματα κατηγορίας για να προσδώσει στο έργο του μια αύρα επιστημονικοφανούς εξήγησης. Οι αδερφοί Σάφντι ακολουθούν μια πιο hands on τακτική.
Το Uncut Gems παρακολουθείται με κομμένη την ανάσα. Και αυτό δεν είναι σχήμα λόγου. Η ταινία μοιάζει με φορμαλισμό, τόσο αριστοτεχνικά σχεδιασμένο, που σχεδόν αλγοριθμικά θα φέρει τον θεατή σε μια κατάσταση βεβιασμένης και έντονα υποβοηθούμενης ενσυναίσθησης προς το αδιέξοδο που βιώνει ο ίδιος ο Ράτνερ. Θες δε θες, θα γίνεις ο Χάουαρντ Ράτνερ. Σε κάποιο σημείο, ο ασθμαίνων θεατής, θα διερωτηθεί αν ο φορμαλισμός αυτός που τον έχει αιχμαλωτίσει στη σαγήνη του είναι κενός νοήματος· θα διερωτηθεί αν αυτό που εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια του έχει κάποιο βαθύτερο νόημα.
Είναι άραγε παράδοξο ότι το Άκοπο Διαμάντι, ταινία που έχει τόσο έντονο το εβραϊκό, και άρα το θρησκευτικό στοιχείο, δίνει τόσο μεγάλη έμφαση στο θέμα της τύχης; Η ζωή τού Χάουαρντ Ράτνερ στηρίζεται στην τυχαιότητα. Στηρίζεται στην τυχαιότητα όχι όμως με την έννοια που στηρίζεται η ζωή όλων μας, όπως για παράδειγμα στηρίζεται η ζωή του Λάρι Γκόπνικ στην ταινία των αδελφών Κοέν, αλλά μέσα από μια επιπλέον διάσταση. Προσέξτε λίγο τη θεαματική σεκάνς της αρχής: ένας εργάτης τραυματίζεται σε ένα ορυχείο πολύτιμων λίθων στην Αιθιοπία. Κάποιοι άλλοι εργάτες του ορυχείου βρίσκουν την ευκαιρία να κλέψουν ένα πετράδι από το ορυχείο αυτό. Η κάμερα θα εστιάσει στο πετράδι αυτό· θα εστιάσει στους ιριδισμούς του που θα μπορούσαν να είναι ένα αντίγραφο μιας αχαρτογράφητης πολυπλοκότητας όπως του γαλαξία μας, και από αυτό το χάος της εσωτερικότητας του πετραδιού, που μπορεί να κατεβαίνει και μέχρι το κβαντικό επίπεδο, η ταινία θα περάσει στο εσωτερικό του εντέρου του πρωταγωνιστή. Η ταινία ξεκινάει με το live feed μιας κολονοσκόπησης στο έντερο του Χάουαρντ Ράτνερ. Όταν μιλάμε για hands on κινηματογράφηση, οι Σάφντι μοιάζουν να ξεφορτώνονται τις μεταφορές και να επικεντρώνονται στην κυριολεξία. Καλώ τον θεατή να διαβάσει την επιλογή των ηθοποιών που υποδύονται τον εαυτό τους κάτω υπό αυτό το πρίσμα. Διάβασα αρκετές ερμηνείες για αυτή τη σκηνή της αρχής αλλά δε με έπεισε καμία. Το ότι από το εσωτερικό του πετραδιού βρισκόμαστε στο εσωτερικό του Ράτνερ σημαίνει όχι μόνο ότι η πραγματικότητα μπορεί πολλές φορές να χαρακτηρίζεται από συντομεύσεις και διασυνδέσεις που αψηφούν τη λογική και γονατίζουν ακόμα και τους πιο φανατικούς οπαδούς της, αλλά και ότι το «άκοπο διαμάντι», του κατάτι άστοχα μεταφρασμένου τίτλου, αναφέρεται στον ίδιο τον Ράτνερ. Γιατί «άκοπο διαμάντι» σημαίνει κρυμμένη αξία· και κρυμμένη αξία είναι αυτό που χαρακτηρίζει την εσωτερικότητα του Ράτνερ όσο κι αν ο θεατής φτάνει στα όριά του με αυτή του την αξία. Το αν όμως αυτή η αξία θα έρθει τελικά στην επιφάνεια, αν δηλαδή το «uncut» θα μεταμορφωθεί σε «cut», όπως μας δείχνουν οι αδερφοί Σάφντι, δεν εξαρτάται πάντα από τις επιλογές μας· όσο κι αν αυτές, πέρα από κάθε λογική, λάμπουν με την καθαρότητα διαμαντιού.