Στις αρχές του χρόνου, ο Βάσσος Γεώργας ανέβασε ένα κολλάζ με εξώφυλλα ελληνικών εκδόσεων του μυθιστορήματος «Χίλια Εννιακόσια Ογδόντα Τέσσερα» του Τζορτζ Όργουελ. Τα εξώφυλλα ήταν επτά, καθώς το 2021 εξέπνευσαν τα πνευματικά δικαιώματα του έργου και μπορούσε πλέον ο καθένας να το μεταφράσει και να το εκδώσει ελεύθερα, ενώ προηγουμένως τα αποκλειστικά δικαιώματα του έργου για την ελληνική γλώσσα τα είχαν οι εκδόσεις «Κάκτος».

Ζήτησα από τον φίλο και συνεργάτη Αλέξανδρο Ζωγραφάκη, ως ειδικότερον εμού, να κάνει μια αποτίμηση των μεταφράσεων και των εκδόσεων του έργου στα ελληνικά, κι εγώ άρχισα να συλλέγω τις εικόνες των εξωφύλλων για να συμπληρώσω το κολλάζ. Σύντομα μας έπιασαν τα γέλια, γιατί κάθε φορά που η αποτίμηση πλησίαζε να ολοκληρωθεί, εμφανιζόταν άλλη μία έκδοση στα βιβλιοπωλεία, και το κείμενο έπρεπε να τροποποιηθεί.

Οι εκδόσεις που προμηθευτήκαμε μέχρι στιγμής είναι ένδεκα, ενώ έχουν αναγγελθεί άλλες δύο ― ασφαλώς μας έχουν διαφύγει κάποιες και θα υπάρξουν και άλλες. Όμως η Σισύφεια αυτή προσπάθεια πρέπει κάποτε να λάβει τέλος, και το κείμενο να εμφανιστεί στις οθόνες σας. Οι εικόνες των εξωφύλλων που συνέλεξα όμως, μου δημιούργησαν κάποιες απορίες όπως, ποιος ήταν ακριβώς ο τίτλος του πρωτοτύπου; και πώς χειρίστηκαν το εξώφυλλο οι ξένοι συνάδελφοι;

Εικόνα του εξωφύλλου της πρώτης έκδοσης, μέσα στο σελοφάν του παλαιοπώλη

H έρευνα έδειξε ότι η πρώτη έκδοση του 1949 είχε ως τίτλο το «Nineteen eighty-four» ολογράφως στο εξώφυλλο (το αριθμητικό «1984» υπάρχει στο φόντο), κι έτσι ολογράφως τον συναντώ στη σελίδα τίτλου. Δεν κατάφερα να διαπιστώσω πότε το ολογράφως έγινε αριθμητικώς ως τίτλος, κι έτσι έχουμε το «1984» ως την πιο διαδεδομένη μορφή τίτλου για τα εξώφυλλα. (Σημειώστε ότι στην αρχική έκδοση, ο τίτλος είναι ολογράφως και στη ράχη του βιβλίου, όπου το απλό αριθμητικό θα χώραγε πιο άνετα.)

Η σύγκριση του εξωφύλλου του 1949 (αριστερά) με τη σημερινή (δεξιά) είναι ενδεικτική της περιπέτειας ενός βιβλίου που ξεκινάει ως άγνωστο, όπως όλα τα βιβλία, και καταλήγει ως ένα από τα πιο γνωστά, πολυδιαβασμένα και πολυμεταφρασμένα έργα του εικοστού αιώνα. Νομίζω ότι θα χαμογελάσετε και αν δείτε την αμερικανική έκδοση του 1954 που μεταχειρίζεται το βιβλίο ως pulp fiction.

Η περιπέτεια του εξωφύλλου διεθνώς αξίζει ξεχωριστή μελέτη και άρθρο, ελπίζω κάποτε να το διαβάσω. Αυτό είναι ένα μερικό δείγμα από τις αγγλικές εκδόσεις «Penguin»:

Ειδική μνεία αξίζει σε μια επετειακή έκδοση όπου ο συγγραφέας και ο τίτλος εμφανίζονται ως λογοκριμένοι, κλείνοντας το μάτι στον υποψιασμένο βιβλιόφιλο. Η «λογοκρισία» είναι πραγματική: έχουν τυπωθεί κανονικά τα γράμματα του εξωφύλλου, και πάνω τους έχει τυπωθεί μαύρη μπάρα με πιο αραιό μαύρο μελάνι, που φεύγει με τη χρήση και τον καιρό.

Αλλά ας δούμε τα καθ’ ημάς εξώφυλλα. Σκεφθείτε ότι είναι πιθανόν να βρεθείτε σε ένα βιβλιοπωλείο που θα έχει ένα ράφι αφιερωμένο στις διάφορες εκδόσεις του «Χίλια Εννιακόσια Ογδόντα Τέσσερα» στα ελληνικά, και θα πρέπει τα εξώφυλλα να σας βοηθήσουν να επιλέξετε ποιο θα αγοράσετε…

Ο πρώην δικαιούχος «Κάκτος», εκτός από την προηγούμενη έκδοση, κυκλοφόρησε τώρα και μία «Συλλεκτική Επετειακή Έκδοση» με ίδιο περιεχόμενο, άλλο εξώφυλλο και άλλη τιμή. (Σημειώστε ότι ο υπότιτλος «Ο Μεγάλος Αδελφός» δεν υπάρχει σε καμία άλλη έκδοση, ελληνική ή αγγλική.)

Εφάμιλλα των καλλιτέρων ευρωπαϊκών, έτσι; Συνήθως περιλαμβάνεται κι ένα μάτι, ενώ παντού κυριαρχεί το αριθμητικό «1984» αντί για το ολογράφως. Τιμητική εξαίρεση αποτελεί το εξώφυλλο της «Εστίας» (που αναγγέλθηκε μόλις χθες στο διαδίκτυο), για να επιβεβαιώσει το αρχαίο ρητό που λέει «ο παλιός είναι αλλοιώς».

Στα «Προσεχώς» του έργου πρέπει να μνημονεύσουμε και την έκδοση που έχει αναγγελθεί από τις εκδόσεις «Ιωλκός», το εξώφυλλο της οποίας ακολουθεί την πεπατημένη ως προς τον τίτλο και το μάτι, αλλά όπως οι εκδόσεις «Γράμματα» και «Public» αναγράφει το όνομα του συγγραφέα με λατινικά στοιχεία.

Αν με τα εξώφυλλα δεν σας βοήθησα καθόλου να επιλέξετε ποιαν έκδοση θα αγοράσετε, χαίρομαι πολύ. Ένα βιβλίο το αγοράζουμε για το περιεχόμενό του, κι όχι για το εικαστικό του εξωφύλλου. Ένα προσεγμένο εξώφυλλο είναι μια ένδειξη για τον επαγγελματισμό και την προσέγγιση του εκδότη, αλλά δεν αποτελεί καμία εγγύηση για το περιεχόμενο του βιβλίου ― δηλαδή για τη μετάφραση και την επιμέλεια του κειμένου του Όργουελ. Για τέτοιου είδους βοήθεια, θα πρέπει να περιμένετε να διαβάσετε την αποτίμηση του Αλέξανδρου Ζωγραφάκη, μόλις σταματήσουν οι εκδότες να βγάζουν νέες μεταφράσεις. Ήδη έχουμε μία ανά εκατομμύριο κατοίκων!