…Στον Πύργο και στα τείχη, οι προσορμίσεις ανατολικά, η θανατερή μοναξιά των ανατολικών τειχών, οι λόφοι των αμυντικών ερειπίων με την  ανθρώπινη κλίμακα να ορίζει τα πάντα, προσκοπάκια εβραιόπουλα στο εσωτερικό του Λευκού Πύργου.

Στον Μακεδονικό Αγώνα, οι γεμιτζήδες απ’ τα Βελεσσά, καμμένα κτίρια και το «Γουαδαλκιβίρ» στη μοίρα του, ένα σπάραγμα τριών εποχών στη σελίδα 71 που με στοιχειώνει, η οπτική του ελληνικού Προξενείου φωτίζεται διότι το σχετικό υλικό αφθονεί, η χαρά να ανακαλύπτω μεταξύ άλλων τον ναύαρχο Κακουλίδη που ξάφνιασε τον Παγιαρές σε δεξίωση στην Πόλη, καθώς υπήρξε αγωγιάτης του, πολλές απεικονίσεις του Κάκκαβου, που έγραψε αληθινά και απελέκητα για απώλειες με απροσποίητες εκφράσεις, ο καπετάν Ακρίτας, οι Κοντογούρηδες, η στιγμή της γραφικής εργασίας, της έντασης των στιγμών, καβάσηδες και ο Ασκητής, μια ξαφνιαστική όψη των Βλαττάδων πριν η θαλερά χειρ του Πέτρου Παπαγεωργίου ορίσει νέο προστώο και στοά, ο Μαζαράκης και οι συγγένισσές του, ο Αλέξανδρος Ζάννας, νεότατος, με τους σπουδαίους της εποχής, αυτός που ανέβασε σημαία στον Πύργο με λιτοχωρινό ναυτάκι και φιλοξένησε στρωματσάδα τους αδελφούς του εν όπλοις, αφίξεις και προπόσεις, εκδρομές και επισκέψεις από χωρικούς του Σκρά, ξάφνου ο Παναγιώτης Παπατζανετέας, ως κάπελας και ο Σαράντος Αγαπηνός, μέρες πριν τον κρεμάσουν, με ποτούρια, ξεθεωμένος. Ταξίδια με άμαξες και τρένο, ο Μαζαράκης με Γκόνο Γιώτα και τους Δουγιάμες οχ την Γουμένιτζα, όλοι πλεον προτομές. Αντιπρόσωποι γραφομηχανών, συγγραφείς προφητειών που δεν υπήρξαν, η αντοχή και οι αντιστάσεις στα φρονήματα, ο μόνος Αγώνας. Και οι εύποροι, Άμποτ, Ζάννες, Χατζηλαζάρου.

Στα σχολειά, από κάθε μιλέτι, ανάγλυφος ο ανταγωνισμός και οι επιθεωρήσεις, δάσκαλοι και μαθητές, παρθεναγωγεία και νεόδμητα κτίρια.

Από τις ομαδικές φωτογραφίες δασκάλων και μαθητών, με έπιασε πόθος να συντάξω από ένα προφίλ τους, με το πρόσωπό τους μόνη ταυτότητα, ένα φαίησμπουκ χωρίς φαίηκ νιούς, να περιμένουν ακίνητα και σοβαρά τον βιογράφο τους.

Από τα Παππαφάκια και τις ευγενείς σχολές, μαζί με τους μαγείρους και τους παραστάτες. Και σε κάθε άνοιγμα των κτιρίων, των σχολών τους, και μια μορφή. Και αυτών που νίκησαν εντέλει, και των χαμένων από χέρι.

Κι έπειτα, η μεγάλη Φενάκη, οι Νεότουρκοι. Σπαρακτικές φωτογραφίες συναδέλφωσης που γέμισαν αίματα, οι αψίδες στους δρόμους του ψιλόβροχου, ο σουλτάνος εδώ, ο σουλτάνος  εκεί, στην αγιοσοφίτικη αναστήλωση του Καρόλου Ντήλ κι ο σουλτάνος με τον αδελφό του έγκλειστο κι ανεγνώριστο.

Άλλη ενότητα, των Βαλκανικών πολέμων, με το πυροβόλο Σνάιντερ Δαγκλή και το πρωτόκολλο παράδοσης γαλλιστί γραμμένο στο δωμάτιο πάνω αριστερή γωνία στο Διοικητήριο, ο Ταχτσίν και το δράμα του, η βροχερή Δευτέρα στην πόλη, με βασιλέα και διάδοχο, κόντρες με την άλλη δυναστεία, επώδυνη συνύπαρξη που διαλύθηκε ενόπλως, Κρήτες χωροφύλακες και ο δραστήριος Ρακτιβάν, αναμνηστικές φωτογραφίες στα μνημεία, ο  χότζας στο Σαατλή τζαμί.

Πρωτόκολλα, ετικέτες, η μαύρη άνοιξη του 13, η Όλγα  να παραστέκεται Οθωμανούς πρόσφυγες, νοσοκομεία, η άψογος στάσις έναντι του Εβραϊκού στοιχείου που έφερνε δυσπιστία στην άλλη όχθη, ο Σχινάς, άγγελος θανάτου και αγωνία μετά την δολοφονία, με τον Νικόλαο συντετριμμένο και να τον βαστάνε μη καταρρεύσει, ενώ η Όλγα μιλάει με τον δολοφόνο και παίρνει το βαπόρι για Πειραιά, και δεν θα μιλήσει πλέον.

Ο δεύτερος Βαλκανικός τελειώνει και ο Οσμάν Σαΐτ, δήμαρχος Θεσσαλονίκης, υποδέχεται  τον βασιλέα του.

Μόνη ένσταση: δυσκολεύτηκα να καταλάβω το γιατί του Ανατολικού Μετώπου. Ανατολικό Μέτωπο σημαίνει μάχη του Ταννενμπεργκ, Σιλεσίες και στρατούς του Κάιζερ να φορτώνονται σε τραίνα βιαστικά για να επιτεθούν η να συγκρατήσουν ασκέρια. Εμείς το λέμε «Μακεδονικό μέτωπο», αλλά ποιοι είμαστε εμείς.

Από το 1915, κι ενώ σοβεί ο συνήθης διχασμός, το «φρούριο Θεσσαλονίκη» του Σαρράιγ, ενισχύεται από Αγγλογάλλους, τους αφηρημένους των Δαρδανελλιων και Ιταλούς, Ρώσους, Σπαχήδες του Μαρόκου, Ζουάβους και Ινδούς, Μαγλάζιους και Ανναμίτες, στρατά της Κοινοπολιτείας, Σέρβους γιατρεμένους στην Κέρκυρα και ελληνικές Μεραρχίες Αρχιπελάγους, Σερρών και Κρήτης, το κράτος του Βενιζέλου, η πείνα των Αθηνών, εξώσεις και εξορίες και Ανάθεμα αλλού, κι από το αλβανικό τριεθνές έως πέρα του Στρυμόνα, η Σαλονίκη αποκτά νέα τοπωνύμια, αεροδρόμιο, Ντεπό, ντεκοβίλ, νοσοκομεία και βαρύ πυροβολικό στα Τόπια Κοζούχια και στη Τζένα. Ταχυδρομείο, Ζέππελιν, κηπουρούς  της Σαλονίκης, αμέτρητες καρτποστάλ, εμβολιασμούς, αθλητικές εκδηλώσεις και μπουφόνικες παραστάσεις, αεροπορικές αναγνωρίσεις, αντοχή Βουλγάρων και Γερμανών, ώσπου ο προσεκτικός Γκυγιωμά και ο συνετός Δεσπεραί, φέρουν την ειρήνη.

Και η Εθνική Άμυνα, τα διάφανα μάτια του Ζυμβρακάκη και η μεταλλαγή του τοπίου, θα φέρουν μετά πολλού το κόπου την ειρήνη, τουλάχιστον για τους εμπολέμους πλην Ελλήνων, διότι είχαμε δουλειές στην Ουκρανία και στη Σμύρνη κι άλλα δε λέω.

Η πυρκαγιά του ’17, έφερε την πυρίκαυστο, ένα έτοιμο κροκί για να σχεδιάσει ο Εμπράρ μια πόλη που ακυρώθηκε από την πυρίκαυστο μαγιά των παραχωρησιούχων και την φοβερή προσφυγιά που στοίχειωσε το μεσοπόλεμο.

Αγγελικές και μαύρες μέρες καθημερινής ζωής, κλείνουν την ύλη του Τόμου.

Του ανά χείρας, που φώτισε επιτυχώς την Θεσσαλονίκεια πτυχή των χαρακωμάτων χωρίς σύνορα.