Και τότε αδιαφορώ τελείως αν καταστρέψουν οι Ρωμαίοι
τα Τιγρανόκερτα και την Κερκώ
(Καβάφης)
Στα πρόσγεια του Καυκάσου, υπάρχει το κράτος του Αρτσάχ, που δεν έχει τύχει γενικής αναγνώρισης. Το θεωρούν κράτος-μαριονέτα της Αρμενίας. Ιστορικά στον χώρο του υπήρξαν τα Τιγρανόκερτα, για όποιον θέλει να πάρει μια ιδέα του παρελθόντος και βασική περιοχή του είναι το Καραμπάχ, που αποξενώθηκε από τους Αζέρους στον πόλεμο της δεκαετίας του 90, οι οποίοι προσφύγεψαν στα μέρη του Μπακού.
Οι Αζέροι της Κασπίας, Ίβηρες, Αλβανοί και άλλα ονόματα κατέχοντες, ελάχιστα κοινά σύνορα έχουν με την Αρμενία με την οποία διαφέρουν στο θρήσκευμα και σε πολλές παραδόσεις. Αυτή η κόντρα που έχουν με το Ναγκόρνο («βουνήσιο») Καραμπάχ, πολύ με ξένιζε, ώσπου νομίζω πως έβγαλα άκρη. Όταν ο Βασίλειος ο Β, με μια καλή κίνηση, μετά τη μάχη του Κλειδίου τον Σεπτέμβριο του 1014 που ρήμαξε τον Σαμουήλ ξεκουράστηκε στη Σαλονίκη, 2 Ιανουαρίου του 1015, βγήκε με το ασκέρι του στα δυτικά, επιθεώρησε το νέο κάστρο που είχε χτιστεί στον Αλιάκμονα υπό τον στρατηγό Κωνσταντίνο Διογένη, τον και Φιλομάτη (και όχι Φιλομά!) όπως μας διδάσκει η επιγραφή εκ Μυλωβού και μπούκαρε στην Αλμωπία ή Μόγλενα ή Καρατζόβα, μετοικήσας τους Μογλενίτες συν γυναιξί και τέκνοις στο Βαασπαρακάν της Αρμενίας. Ήταν μια σοφή στρατηγική κίνηση, διότι η περιοχή βρίσκεται βορειοανατολικά της λίμνης Βαν, όπου κείται το Καραμπάχ, σε άμεση σχέση με το Καρς και το Ερεβάν. Κι έτσι τα παρτάλια των Χαζάρων, τα ισλαμικά, θα έβρισκαν αντιπάλους Μογλενίτες. Το Βουσπαρακάν, όπως λέγεται σήμερα ο τόπος της αποδημίας, είναι σύγκολα στο Καραμπάχ.
Όπως συμβαίνει συχνά, η μετοικεσία ξεχάστηκε και απόμεινε ένας πολεμικός πληθυσμός, φερμένος από δυτικά, που κατά τον Βασίλειο ήταν αδύνατο να ηττηθεί και να τυφλωθεί, και θα μπορούσε να είναι πρόφραγμα στο ντιπ για ντιπ ανατολικό Ισλάμ.
Έτσι και έγινε! Η ανατολική Αρμενία, κρατήθηκε Αρμένικη, χάρη στους δεινούς καραμπαχιώτες, που σήμερα συνέπηξαν το κράτος του Αρτσάχ, και τη σπάει στους Αζέρους, ακόμη και τον 21ο αιώνα. Φυσικά, η Αρμενία είναι ρωσόφιλη και η Αζερία τουρκογενής, εκ Χαζάρων. Με τον Ερτογρούλ και τους φυλάρχους, κάτι γινότανε. Με τον Ερτοάν, “πρόκοψαν” οι Αζέροι.
Στα Μόγλενα, δεν ξώμειναν από νέους κατοίκους: στον «φάκελο Κεφαλά» της αγιορείτικης Λαύρας αναγράφονται τα Ενώτια, τα τόπια Ποζούχια (Κοζουχ) δίπλα στη Τζένα, Ρωμαίοι και Βούλγαροι και κάμποσοι Κομάνοι, που διέπρεψαν ως προσκολλημένοι στο Βυζάντιο δεινοί πολεμιστές, επί αιώνες, μαζί με μοναστικές κλήρες, εργαλεία φρονηματισμού. Και για τους Πετσενέγους μαρτυρείται πως στρατολογήθηκαν, αλλά δεν ξέρουμε και πολλά.