H πρώτη «Μεγάλη Εκκλησία» ιδρύθηκε τον 4ον αιώνα και άντεξε δύο γενιές. Η δεύτερη, ξεπέρασε τον αιώνα (415-522) και κάηκε στη Στάση του Νίκα –μερικά μάρμαρά της υπάρχουν ακόμη στον αυλόγυρο της σημερινής.
Αλλά η τρίτη και καλύτερη χρειάστηκε πέντε χρόνια να ολοκληρωθεί (532-537) στα βασικά και υπήρξε κυριολεκτικά ένα θαύμα εργοταξιακής οργάνωσης, τολμηρής στατικής σύλληψης και την επέβλεπε, εκτός τους τεχνικούς και τα μαστόρια, ο Ιουστινιανός αυτοπροσώπως που διημέρευε σε ένα γιατάκι στην αυλή και αναφέρονται δύο μείζονες περιπτώσεις όπου βρήκε ευφυείς τεχνικές λύσεις.
Ζούσε ακόμη όταν έπεσε τμήμα του καινοφανούς τρούλου της και ανακτίστηκε με πιο συντηρητική σχεδίαση από τον Ισίδωρο τον νεότερο, ανεψιό του πρώτου -ο Αρτέμιος πέθανε στον πρώτο χρόνο της κατασκευής. Έπεσε και άλλη φορά ο τρούλλος και εδέησε να βρεθεί Αρμένης μηχανικος, ο Τιριδάτης να τον φέρει σε θεογνωσία.
Έως το 1520, ήταν το μεγαλύτερο θρησκευτικό μνημείο παγκοσμίως. Από την δεύτερη χιλιετία άρχισε να έχει ανάγκη από ανακρατήματα και έξτρα στηρίξεις. Ο ναός έζησε ως καθολική μητρόπολη στη Φραγκοκρατία και ο Μωάμεθ ο πορθητής κάλεσε τον πρώτο ουλεμά στο κτίριο, ως τζαμί, παρέχοντας χιλιάδες μαγαζιών και σπιτιών το εισόδημα.
Το 1849, επί Αβδούλ Μετζήτ προσκλήθηκαν οι αδελφοί Φοσσάτι, και αποκάλυψαν στις επιδιορθώσεις ψηφιδωτά στα υπερώα και ατίμητα δάπεδα, καθώς βγήκαν τα χαλιά, αλλά φρόντισαν να «ανακαλύψουν» τον τάφο του Βενετσιάνου Δόγη Δάνδολου (μούφα), κατά τα έθιμα του γενικού revival της εποχής. Οι ίδιοι πρόσθεσαν τους τεράστιους δίσκους στις γωνιές του κτηρίου.
Το 1919, ένας Έλληνας ιερέας λειτούργησε τον ναό, και ο Κεμάλ τον έκαμε μουσείο. Το 1935.
Στις λίγες σχετικά προτάσεις να ξαναγίνει τζαμί, υπήρξε και ελληνοαμερικανική πρόταση να ξαναγίνει χριστιανικός ναός. Τέλος ο Ερτογάν φαίνεται πως θα πάρει από το κοινοβούλιο ή ένα ανώτατο δικαστήριο, την έγκριση της επιστροφής του μνημείου σε τέμενος.
Και η Unesco, τι χαμπάρια;
Εκατοντάδες μνημεία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς εδώ και σαράντα χρόνια έχουν οριστεί από μια τακτική γενική συνέλευση των χωρών της Unesco. Ελλάδα και Τουρκία, ως δια μαγείας, έχουν από 18 κηρυγμένες ενότητες μνημείων, τοπίων, συνόλων. Χώρια η άυλη κληρονομιά, μουσικές και τελετουργίες.
Η Ελλάδα φέρεται «τουριστικά» θα έλεγα. Από παλιά, την παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Βαλκανίων την έχουνε τα Σκόπια, την πολυφωνική μουσική οι Αλβανοί και τα Αναστενάρια οι Βούλγαροι.
Για έναν απλό λόγο: η Unesco διοικείται από εθνικούς αντιπροσώπους, γενικές συνελεύσεις, φορείς ως ειδικούς Συμβούλους όπως το ΙCOMOS που επιθεωρούν, συντάσσουν εκθέσεις και κρίνουν τις εθνικές προτάσεις.
Οι φάκελοι υποψηφιότητας είναι λίγο μικρότεροι από των Ολυμπιακών αγώνων και ξεσποριάζονται αμείλικτα. Η Κνωσσός, να φανταστείτε ΔΕΝ περιλαμβάνεται στην παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά διότι οι Κρητικοί έχουν καταστρέψει τον περιβάλλοντα χώρο με την ιδιότυπη χωροταξία τους.
Φυσικά, υπάρχουν και σύλλογοι ή εταιρείες που με μια σχετικά απλή διαδικασία «υποστηρίζουν» ως ενώσεις πολιτών, την Unesco, αλλά ως εκεί. Ξέρω για παράδειγμα πως η Θεσσαλονίκη και ο Πειραιάς, αλλά και η Λάρισα, έχει τέτοιους συλλόγους. Αλλά οι προτάσεις τους είναι συμβολικές. Χωρίς οργανωμένο φάκελο, κανένα μνημείο δεν μπαίνει στη λίστα.
Σημασία έχει η «εθνική επιτροπή για την Ουνέσκο, όπου εγκαταβιοί η μητέρα του περιφερειάρχη κεντρικής Μακεδονίας, που την θυμάμαι επικεφαλής ενός συλλόγου γυναικών τη Ουνέσκο. Ακόμη και η ολόθερμη συμμετοχή του ΥΠΠΟΑ δεν αρκεί.
Η διαδικασία ένταξης, παρακολούθησης, εποπτείας είναι σκληρή, μη «ρουτινιέρικη» και θέλει κότσια. Δεν είναι τυχαίο πως η κυρία Coletta για παράδειγμα, οργώνει τις χώρες με τις εκθέσεις της.
Εμείς ψελλίσαμε ανέτοιμοι μια αναρμόδια κραυγή για να ενταχθεί η Αμφίπολη, πριν χρόνια και σε 25-30 χρόνια, θα τονε φτιάξει τον φάκελο.
Και βέβαια, δεν μπορεί κανένας να ακυρώσει την μετατροπή, εκτός από ένα σημείο: να γίνουν τέτοια εκτρωματικά έργα στο μνημείο ώστε να κηρυχθούν «εν κινδύνω». Τα περισσότερα κράτη δέχονται τέτοιους αστερίσκους, αλλά ποινική ευθύνη δεν υπάρχει και αναρωτηθείτε για την Παλμύρα και τους Ταλιμπάν.
Αλλά και τα τείχη της Πόλης είναι κηρυγμένα, οι Τούρκοι επεμβαίνουν και τα κάνουν να μοιάζουν με Lego.
Για την Αγία Σοφία, οι Τούρκοι έχουν το τράτο να την κάνουν τζαμί, ακόμη και να φτιάξουν φάκελο για τους τύπους, αλλά άδεια δεν παίρνουν από πουθενά.
Μια βολτίτσα στα κηρυγμένα μνημεία της Σαλονίκης, θα σας εκπλήξει, καθώς ένα σωρό «πονηριές» ως προς την χρήση, την λειτουργία και εντέλει την μορφή των μνημείων, επηρεάζονται από τους διαχειριστές των μνημείων και άλλα δεν λέω.
Μόνη λύση, με μικρές πιθανότητες, εν είδει στενωπού διαφυγής είναι να επέλθει, μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων (και όχι χριστιανών και μουσουλμάνων) μια Συμφωνία ανάληψης Πολιτιστικής Ευθύνης για τα εν Τουρκία μνημεία των χριστιανικών χρόνων και για τα εν Ελλάδι μουσουλμανικά μνημεία, ώστε να φροντίζονται με τις αναστηλωτικές αρχές, από κοινού ή χώρια, σε ένα πιο αυστηρό πλαίσιο.
Πρώτο βήμα, ένα εγχειρίδιο καλών πρακτικών με κοινά συμφωνημένες αρχές.
Είναι αλήθεια πως ακαδημαϊκές πρωτοβουλιες και προτάσεις υπάρχουν και λειτουργούν εδώ και χρόνια, για πολλά μνημεία, αλλά υπάρχουν και πολλά περισσότερα τύπου (να με συμπαθούν οι γάβροι) «Ολυμπίκ ντε κουρελέ». Οι Τούρκοι επιστήμονες δεν είναι όλοι κομμένοι και ραμμένοι α λα Ερτογάν, και το ίδιο ισχύει και για τους Έλληνες Μενδωνιστές και άλλα δεν λέγω.
